Pojęcia „prace w szczególnych warunkach” i „prace o szczególnym charakterze” zostały zdefiniowane dla potrzeb ustawy o emeryturach pomostowych i służy wyodrębnieniu tych rodzajów prac, które uprawniają do emerytury pomostowej. Ustalenie zatem, czy dany pracownik wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze ma zatem niebagatelnie znaczenie dla jego uprawnień emerytalnych. Wiek potrzebny do nabycia prawa do emerytury pomostowej jest bowiem niższy o 5 lat w stosunku do powszechnego wieku emerytalnego. Wykonywanie przez pracownika prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze ma również istotne znaczenie dla pracodawcy, gdyż nakłada na niego szereg obowiązków (np. obowiązek prowadzenia wykazu stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub prace o szczególnym charakterze, obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych).

1. Prace w szczególnych warunkach

Pracami w szczególnych warunkach są prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku (art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych; Dz. U. Nr 237, poz. 1656 z późn. zm.; dalej u.e.p.).

Z powyższej definicji wynika, że w zależności od występujących czynników ryzyka wyróżnia się dwa rodzaje prac w szczególnych warunkach. Po pierwsze, prace w szczególnych warunkach determinowane siłami natury, tj.:

prace pod ziemią,

b) prace na wodzie,

c) prace pod wodą,

d) prace w powietrzu (art. 3 ust. 2 pkt 1 u.e.p.).

Po drugie, prace w szczególnych warunkach determinowane procesami technologicznymi, tj.:

a) prace w warunkach gorącego mikroklimatu – prace wykonywane w pomieszczeniach, w których wartość wskaźnika obciążenia termicznego WBGT wynosi 28 °C i powyżej, przy wartości tempa metabolizmu pracownika powyżej 130 W/m2,

b) prace w warunkach zimnego mikroklimatu – prace wykonywane w pomieszczeniach o temperaturze powietrza poniżej 0 °C,

c) bardzo ciężkie prace fizyczne – prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 8.400 kJ, a u kobiet – powyżej 4.600 kJ,

d) prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego,

e) ciężkie prace fizyczne związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała; przy czym ciężkie prace fizyczne to prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 6.300 kJ, a u kobiet – powyżej 4.200 kJ, a prace w wymuszonej pozycji ciała to prace wymagające znacznego pochylenia i (lub) skręcenia pleców przy jednoczesnym wywieraniu siły powyżej 10 kG dla mężczyzn i 5 kG dla kobiet (wg metody OWAS pozycja kategorii 4) przez co najmniej 50 % zmiany roboczej (art. 3 ust. 2 pkt 2 u.e.p.).

Wykaz prac w szczególnych warunkach został określony w załączniku nr 1 do u.e.p. Za trafny należy uznać prezentowany w orzecznictwie sądowym pogląd, że przedmiotowy wykaz ma charakter zamknięty i nie podlega uzupełnieniu, co oznacza, że cechy pracy „w szczególnych warunkach” nie mogą posiadać inne prace, choćby sposób ich wykonywania i ich jakość mogła obniżyć się z wiekiem (wyrok SN z dnia 13 marca 2012 r., II UK 164/11, wyrok SA z dnia 23 stycznia 2014 r., III AUa 604/13).

Uznanie pracy za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach wymaga w pierwszym rzędzie spełnienia dwóch warunków, tj. ujęcia wykonywanej pracy w wykazie prac w szczególnych warunkach, o którym jest mowa w załączniku nr 1 do u.e.p., oraz wykonywania pracy determinowanej czynnikami ryzyka, o których jest mowa w art. 3 ust. 2 u.e.p. (wyrok WSA w Gliwicach z dnia 8 maja 2012 r., IV SA/GL 587/11, wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 9 kwietnia 2013 r., IV SA/Wr 769/12, wyrok NSA z 19 grudnia 2014 r., I OSK 1867/13). O ile zakwalifikowanie danej pracy jako pracy w szczególnych warunkach determinowanych siłami natury nie nastręcza większych problemów, o tyle zakwalifikowanie danej pracy jako pracy w szczególnych warunkach determinowanych procesami technologicznymi wymaga stwierdzenia występowania w środowisku pracy czynników ryzyka takich jak: gorący mikroklimat przy ciężkich praca fizycznych, zimny mikroklimat, bardzo ciężkie prace fizyczne, podwyższone ciśnie atmosferyczne, ciężkie prace fizyczne związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym.

Jeżeli chodzi o czynnik ryzyka w postaci gorącego mikroklimatu przy ciężkich pracach fizycznych to przyjmuje się, że taki czynnik występuje w przypadku prac wykonywanych w pomieszczeniach, w których wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) spowodowany procesami technologicznymi wynosi 28 °C lub więcej. Uwagę również należy zwrócić na to, że gorącemu mikroklimatowi musi towarzyszyć wykonywanie ciężkiej pracy fizycznej, gdyż wartość metabolizmu pracownika musi wynosić powyżej 130 W/m3. Wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) uwzględnia zarówno mikroklimat, jak i ciężkość towarzyszącej mu pracy. Obciążenie mikroklimatem gorącym przy pracy powinno być ustalone na zasadach określonych w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy – dalej r.s.n.d. Z r.s.n.d. wynika zaś, że metody pomiaru gorącego mikroklimatu określają Polskie Normy. Taką normą jest norma PN-EN 27243:2005 „Środowisko gorące. Wyznaczenie obciążenia termicznego działającego na człowieka podczas pracy, oparta na wskaźniku WBGT”. Przykładem ciężkich prac fizycznych, którym może towarzyszyć gorący mikroklimat są wymienione w załączniku nr 1 do u.e.p. prace bezpośrednio przy obsłudze wielkich pieców oraz pieców stalowniczych lub odlewniczych.

Z zimnym mikroklimatem mamy do czynienia w przypadku prac wykonywanych w pomieszczeniach o temperaturze powietrza poniżej 0°C. Z reguły są prace wykonywane w chłodzonych pomieszczeniach zamkniętych. Występowanie tego czynnika ryzyka również ocenia się na zasadach wskazanych w r.s.n.d., które z kolei odsyła w tym zakresie do Polskich Norm. To, czy w danym środowisku pracy występuje omawiany czynnik ryzyka ocenia się według normy PN-EN ISO 11079:2008 „Ergonomia środowiska termicznego — Wyznaczanie i interpretacja stresu termicznego wynikającego z ekspozycji na środowisko zimne z uwzględnieniem wymaganej izolacyjności cieplnej odzieży (IREQ) oraz wpływu wychłodzenia miejscowego”. Spośród prac wymienionych w załączniku nr 1 do u.e.p. zimny mikroklimat bez wątpienia towarzyszy pracom w pomieszczeniach o narzuconej technologią temperaturze powietrza poniżej 0 °C. Podkreślenia jednocześnie wymaga, że z § 12 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wynika, że w przypadku występowania mikroklimatu zimnego albo gorącego badania i pomiary wskaźników mikroklimatu wykonuje się raz w roku. Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań wartości wskaźników mikroklimatu nie przekraczały wartości dopuszczalnych dla 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy, pracodawca może wykonywać je raz na dwa lata.

Kolejnym czynnikiem ryzyka, którego wystąpienie charakteryzuje prace w szczególnych warunkach jest wykonywanie bardzo ciężkich prac fizycznych. Za bardzo ciężką pracę fizyczną uważa się pracę, która powoduje w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 8.400 kJ, a u kobiet – powyżej 4.600 kJ. Kryterium rozstrzygającym o tym, czy mamy do czynienia z bardzo ciężką pracą fizyczną jest zatem ilość energii mierzonej w dżulach, zużywanej przez organizm ludzki przy wykonywaniu danej pracy, po odliczeniu energii spożytkowanej na utrzymanie procesów życiowych. Tylko bowiem w takim przypadku możemy mówić o „efektywnym wydatku energetycznym”. Pomiaru wydatku energetycznego towarzyszącego danemu rodzajowi pracy można dokonać przy wykorzystaniu elektronicznego miernika wydatku energetycznego. Jako przykład prac, które można zakwalifikować do bardzo ciężkich prac fizycznych można wskazać wymienione w załączniku nr 1 do u.e.p. prace fizyczne ciężkie bezpośrednio przy przeładunku w ładowniach statku.

Podwyższone ciśnienie atmosferyczne to czynnik ryzyka towarzyszący pracom wykonywanym pod wodą oraz w warunkach środowiska gazowego. Do takich prac należą na przykład wymienione w załączniku nr 1 do u.e.p. prace nurka lub kesoniarza, prace w komorach hiperbarycznych.

Ostatnim czynnikiem ryzyka, który występuje w przypadku prac w szczególnych warunkach, determinowanych procesami technologicznymi, jest bardzo duże obciążenie statyczne wynikające z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała, który towarzyszy ciężkim pracom fizycznym. Prace w wymuszonej pozycji ciała to prace wymagające znacznego pochylenia i (lub) skręcenia pleców przy jednoczesnym wywieraniu siły powyżej 10 kG dla mężczyzn i 5 kG dla kobiet przez co najmniej 50% zmiany roboczej. Oceny wielkości obciążenia statycznego na stanowisku pracy dokonuje się metodą OWAS (ang. Ovako Working Posture Analysis System), która uwzględnia obciążenia, których źródłem są takie czynniki jak położenie tułowia, ramion i nóg podczas pracy oraz wielkość obciążenia zewnętrznego (tj. siły wywieranej przez pracownika przy wykonywaniu pracy). Należy zwrócić uwagę na to, że ustawodawca przyjął, że dla prac w szczególnych warunkach charakterystyczne jest wyłącznie obciążenie statyczne odpowiadającej kategorii 4 według metody OWAS, które utrzymuje się przez co najmniej 50% czasu pracy. Ponadto takie obciążenie musi towarzyszyć ciężkiej pracy fizycznej, za którą w przypadku omawianego czynnika ryzyka uważa się prace powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 6.300 kJ, a u kobiet – powyżej 4.200 kJ. Pracami, w przypadku których może wystąpić taki czynnik ryzyka są na przykład wymienione w załączniku nr 1 do u.e.p. prace pod ziemią, bezpośrednio przy drążeniu tuneli w górotworze, czy też prace fizyczne ciężkie w podziemnych kanałach ściekowych.

Okoliczność, iż wykonywana przez pracownika praca odpowiada wcześniej przedstawionym przesłankom nie jest jeszcze wystarczające do tego, aby uznać go za pracownika wykonującego prace w szczególnych warunkach. Jest to możliwe dopiero wówczas, gdy taka praca jest wykonywana w pełnym wymiarze czasu pracy.

2. Prace o szczególnym charakterze

Pracami o szczególnym charakterze są prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się (art. 3 ust. 3 u.e.p.).

Pracami o szczególnym charakterze są zatem prace, które z uwagi na warunki ich wykonywania, przyczyniają się do szybszego obniżenia wydolności organizmu, a co za tym utraty zdolności do wykonywania tego rodzaju prac.

Zasadnie podnosi się w orzecznictwie sądowym, że porównanie definicji ustawowych, jak również katalogów prac zaliczanych do poszczególnych kategorii, pozwala na stwierdzenie, że o ile w przypadku prac w szczególnych warunkach możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę uzasadniona jest bardziej względami interesu indywidualnego pracownika, który wykonuje pracę w warunkach szczególnie negatywnie wpływających na stan jego zdrowia, o tyle w przypadku prac o szczególnym charakterze definicja kładzie nacisk na szczególną odpowiedzialność pracownika, związaną z wykonywanymi czynnościami. W przypadku prac o szczególnym charakterze dominującą rolę odgrywa raczej czynnik interesu publicznego – ochrony innych osób przed niebezpieczeństwem związanym z faktem, że pracownik który wykonuje te szczególnie odpowiedzialne czynności może nie mieć już należytej sprawności psychofizycznej, ze względu na jej naturalne obniżenie podyktowane wiekiem. W interesie publicznym leży więc odsunięcie takiego pracownika od wykonywania czynności obarczonych szczególnym ryzykiem, a w interesie pracownika umożliwienie mu nabycia „przejściowych” świadczeń, przed uzyskaniem pełnych praw emerytalnych (wyrok SN z dnia 7 lutego 2012 r., I UK 276/11).

Jak wynika z powyższego, tym co charakteryzuje prace o szczególnym charakterze to związana z ich wykonywaniem szczególna odpowiedzialność oraz szczególna sprawność psychofizyczna. W literaturze podnosi się, że przez szczególną odpowiedzialność należy rozumieć odpowiedzialność za wykonywanie takich prac, których niewłaściwe wykonywanie może spowodować bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, w tym zdrowia lub życia własnego lub innych osób, a pracownik je wykonujący jest świadom konsekwencji niewłaściwej realizacji powierzonych zadań. Z kolei szczególna sprawność psychofizyczna oznacza określony zespół tzw. cech krytycznych, czyli cech niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa wykonywania pracy, szczególnie w warunkach stresu. W przypadku prac o szczególnym charakterze cechy krytyczne odnoszą się do sprawności intelektualnej i sensomotorycznej, zdolności oraz cech temperamentu, a ich poziom wyznaczają normy opracowane na podstawie wyników pomiarów tych cech w określonych grupach zawodowych („Zasady kwalifikacji prac w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze”, CIOP – PIB, Warszawa 2009).

Wykaz prac o szczególnym charakterze został określony w załączniku nr 2 do u.e.p. Podobnie, jak w przypadku wykazu prac w szczególnych warunkach, ten wykaz również ma charakter zamknięty, co oznacza, że prace, które nie zostały wymienione w załączniku nr 2 do u.e.p. nie mogą być uznane za prace o szczególnym charakterze.

Pracownik wykonujący prace wymienione w załączniku nr 2 do u.e.p. może być uznany za pracownika wykonującego prace o szczególnym charakterze tylko wówczas, gdy wykonuje takie prace w pełnym wymiarze czasu pracy. Sądy administracyjne prezentują stanowisko, zgodnie z którym „w pełnym wymiarze czasu pracy” nie oznacza, że praca określonego rodzaju ma być wykonywana „stale”, czyli w ramach dobowej miary czasu pracy pracownik ma wykonywać wyłącznie dany rodzaj pracy. Kryterium wskazującym na wykonywanie pracy „w pełnym wymiarze czasu pracy” stanowi wykonywanie w ramach dobowej miary czasu pracy, odpowiadającej pełnemu etatowi, rodzaju pracy zaliczonej do prac o szczególnym charakterze jako podstawowego obowiązku pracownika. Praca o szczególnym charakterze musi należeć do podstawowych, a nie ubocznych, sporadycznych obowiązków pracownika (wyrok NSA z dnia 12 października 2011 r., I OSK 510/11). Okoliczność, iż oprócz pracy wymienionej w załączniku nr 2 do u.e.p., świadczonej w pełnym wymiarze czasu pracy, pracownik wykonuje również inne czynności nie wyklucza uznania tej pracy za pracę o szczególnym charakterze (wyrok WSA z dnia 24 stycznia 2012 r., IV SA/GL 1170/11, uchwała NSA z dnia 13 listopada 2012 r., I OPS 4/12).

Na koniec wypada wskazać, że płatnik składek ma obowiązek prowadzić wykaz stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, a także ewidencję pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP (art. 41 ust. 4 u.e.p.). W dotychczasowym orzecznictwie sądowym akcentuje się, że prowadzenie takiej ewidencji ma na celu dokumentowaniu tego, że pracownik wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w sytuacji, gdy nie istnieje spór pomiędzy pracownikiem a pracodawcą w zakresie kwalifikacji konkretnego stanowiska do tej kategorii stanowisk pracowniczych. Jednocześnie podkreśla się, że umieszczenie lub nieumieszczenie w ewidencji nie przesądza zaś o tym, czy pracownik spełnia lub nie spełnia warunków do nabycia prawa do emerytury pomostowej (wyrok WSA w Opolu z dnia 8 października 2013 r., II SA/Op 228/13, wyrok WSA w Krakowie z dnia 12 czerwca 2013 r., III SA/Kr 1450/12). W przypadku nieumieszczenia w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych, pracownikowi przysługuje skarga do Państwowej Inspekcji Pracy (art. 41 ust. 6 u.e.p.).