Społeczna inspekcja pracy
Społeczna inspekcja pracy została powołana ponad sześćdziesiąt lat temu, ustawą z dnia 4 lutego 1950 r. – jako organ zakładowych organizacji związków zawodowych uprawniony do prowadzenia kontroli w zakresie prawa pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Poprzez społeczną inspekcję pracy organizacje związkowe otrzymały wpływ na kształtowanie i przestrzeganie prawa pracy w zakładzie pracy, a szczególnie na kontrolę przestrzegania przez pracodawców przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. W aktualnej ustawie dotyczącej społecznej inspekcji pracy zapisano cel, w jakim społeczna inspekcja pracy została powołana – jest nim troska o systematyczną poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zapewnienie związkom zawodowym niezbędnych warunków do sprawowania skutecznej kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy.
Społeczna inspekcja pracy
Wyka Teresa Społeczna inspekcja pracy
Definicja społecznej inspekcji pracy, omówienie jej roli i miejsca w organizacji, relacji ze związkami zawodowymi oraz zasad i trybu przeprowadzania wyborów społecznych inspektorów pracy. Opis kompetencji SIP i środków prawnych stosowanych do ich realizacji. Zagadnienie ochrony zatrudnienia społecznych inspektorów pracy. Nawiązanie do problematyki międzynarodowej.
Społeczna inspekcja pracy jest instytucjonalną formą kontroli społecznej sprawowaną przez pracowników nad pracodawcą w dziedzinie warunków pracy.
W Polsce podstawową formą udziału pracowników w kształtowaniu warunków bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników jest kontrola warunków pracy sprawowana przez społeczną inspekcję pracy. Społeczna inspekcja pracy powołana najpierw ustawą z dnia 4 lutego 1950 r., następnie ustawą z dnia 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy jest służbą społeczną, pełnioną przez pracowników, mającą na celu zapewnienie przez pracodawców bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych, określonych w przepisach prawa pracy.
Społeczna inspekcja pracy jest organem całej załogi, reprezentuje bowiem interesy wszystkich pracowników. Nie jest organem związków zawodowych, choć jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe. Kierownictwu związków zawodowych podlega jedynie w sprawach organizacyjnych. Wyraża się to m. in. w tym, że organizacje związkowe organizują i przeprowadzają wybory społecznych inspektorów pracy. W konsekwencji, tam gdzie nie działają związki zawodowe, nie mogą odbyć się wybory społecznych inspektorów pracy. Natomiast w zakładach pracy, w których działa kilka organizacji związkowych, powinny one – zgodnie z ustawą z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych – zawrzeć porozumienie lub ustalić wspólne stanowisko w sprawie struktury i organizacji wyborów społecznego inspektora pracy. W razie braku porozumienia przyjmuje się, że działające w zakładzie pracy związki zawodowe mogą samodzielnie dokonać wyboru społecznego inspektora pracy, co prowadzi często do rozszerzenia struktury organizacyjnej tej instytucji na terenie zakładu.
Społeczni inspektorzy pracy są wyłaniani w drodze wyborów na okres 4 lat. Wybór społecznego inspektora pracy przez pracowników zakładu pracy nie podlega żadnej kontroli zewnętrznej (postanowienie SN z dnia 9 listopada 1995 r., III PO 16/95, OSNAPUS 1996, nr 12, poz. 176).
Społeczna inspekcja pracy ma trójszczeblową strukturę, w której wiodącą rolę odgrywa zakładowy społeczny inspektor pracy, natomiast oddziałowi i grupowi społeczni inspektorzy pracy są mu w pewnym zakresie podporządkowani (uchwała Rady Państwa z dnia 6 lipca 1983 r. w sprawie wytycznych do działalności społecznych inspektorów pracy, Mon. Pol. Nr 23, poz. 128).
Społeczna inspekcja pracy jest wyposażona przede wszystkim w kompetencje kontrolne. Dotyczą one przestrzegania przez pracodawcę przepisów prawa pracy, w tym także postanowień układów zbiorowych pracy i regulaminów pracy w zakresie ochrony życia i zdrowia pracowników, urlopów, czasu pracy, ochrony pracy kobiet, młodocianych i niepełnosprawnych, świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Społeczny inspektor pracy ma także prawo do brania udziału w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego.
Poza tym społeczni inspektorzy pracy, poprzez udział w zespołach powypadkowych, uczestniczą w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Natomiast poprzez udział w komisji bhp (społeczny inspektor pracy jest wiceprzewodniczącym komisji bhp) są uprawnieni do uczestniczenia w przeglądach warunków pracy oraz do opiniowania podejmowanych przez pracodawcę środków zapobiegających wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym.
W ramach swoich kompetencji kontrolnych społeczni inspektorzy pracy mogą stosować różne środki. Należą do nich m. in.: prawo wizytowania w każdym czasie pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy, prawo żądania informacji zarówno od pracodawcy, jak i od pracowników, prawo żądania okazania dokumentów w sprawach wchodzących w ich zakres działania. Środkiem prawnym o szczególnej randze, do stosowania którego jest upoważniony tylko zakładowy społeczny inspektor pracy, jest zalecenie. Może ono dotyczyć usunięcia w określonym terminie stwierdzonych uchybień bądź też wstrzymania pracy urządzenia lub określonych robót, w razie bezpośredniego zagrożenia mogącego spowodować wypadek przy pracy.
Zalecenie nie jest decyzją administracyjną, ale formą władczego działania zakładowego społecznego inspektora pracy wobec pracodawcy, który ma obowiązek zapewnić jego wykonanie (art. 207 § 2 pkt 7 k.p.). Jeśli jednak pracodawca uzna zalecenie za niezasadne, może niezwłocznie (nie później niż w terminie 7 dni od dnia doręczenia zalecenia) wnieść sprzeciw do właściwego państwowego inspektora pracy, który wyda decyzję lub podejmie inne środki prawne.
Ze względu na swoją działalność społeczni inspektorzy pracy są objęci szczególną ochroną przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy (por. Zakaz wypowiedzenia umowy o pracę). Jest to ochrona bezwzględna, która trwa w okresie kadencji oraz w okresie 1 roku po jej wygaśnięciu. Ochrona trwałości stosunku pracy dotyczy każdego społecznego inspektora pracy bez względu na to, w jakiej jednostce organizacyjnej społeczny inspektor pracy pełni swe funkcje (wyrok SN z dnia 24 maja 1974 r., III PRN 19/74, OSPiKA 1975, nr 3, poz. 68).
Problematyka międzynarodowa
Rozwiązania międzynarodowe i wspólnotowe zwracają szczególną uwagę na konieczność tworzenia przez samych pracowników struktur organizacyjnych (także pozazwiązkowych), które pozwoliłyby im nie tylko na współpracę i współdecydowanie z pracodawcą w sprawach ochrony pracy, ale także na sprawowanie nad nim kontroli w tej dziedzinie. Konwencja nr 155 MOP (do 1995 r. uzyskała 26 ratyfikacji bez Polski) oraz uzupełniające ją zalecenie nr 164 z 1981 r. w sprawie bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy przewidują tworzenie w przedsiębiorstwach instytucji delegatów lub komitetów robotniczych do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy. Przyznaje się im nie tylko prawo do informacji, konsultacji i współdecydowania z pracodawcą w sprawach bhp, ale także możność przeprowadzania analiz wszystkich aspektów bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy oraz swobodnego kontaktowania się z inspektorami pracy. Konwencja wymaga, aby reprezentanci pracowników w sprawach bhp mieli zapewnioną niezależność i swobodę działania oraz aby byli chronieni przed rozwiązaniem stosunku pracy. Podobne rozwiązania prawne przewiduje Dyrektywa ramowa 89/391 EWG. Jednym z najważniejszych podmiotów, których ona dotyczy, jest – obok pracodawcy i pracownika – „przedstawiciel pracowników odpowiedzialny za bezpieczeństwo i ochronę zdrowia”. Może nim być jakakolwiek osoba wybrana lub wyznaczona w celu reprezentowania pracowników w sytuacji, gdy powstają problemy związane z bezpieczeństwem i ochroną zdrowia podczas pracy. Przedstawiciele ci – poza tym, że mają prawo do konsultacji i współdecydowania z pracodawcą w sprawach bhp – mają także prawo żądania od pracodawcy podjęcia stosownych środków w celu zmniejszenia zagrożenia, a także mogą odwoływać się do właściwych organów, jeśli uznają, że podjęte przez pracodawcę środki są nieodpowiednie dla zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracujących. W świetle Dyrektywy ramowej przedstawiciele pracowników odpowiedzialni za bezpieczeństwo i ochronę zdrowia nie mogą znaleźć się w jakimkolwiek niekorzystnym położeniu wobec pracodawcy z powodu swojej działalności.