---

W środowisku pracy pracownik narażony może być na oddziaływanie różnorodnych czynników zagrażających zdrowiu i/lub życiu.

Wiadomym jest, że środowisko pracy ulega w czasie wykonywania poszczególnych czynności, robót, podczas produkcji i ruchu w zakładzie pracy zanieczyszczeniom substancjami chemicznymi, jest narażone na pyły przemysłowe, hałas, wibrację, promieniowanie, skrajne temperatury, czynniki biologiczne, rakotwórcze i inne, w zależności od rodzaju produkcji, stosowanych technologii, poziomu higieny i dyscypliny pracy. Innymi słowy środowisko pracy „nasyca się” wszelkimi szkodliwościami, które towarzyszą procesom pracy.

Szkodliwości te, określa się mianem zagrożeń zawodowych.

Ze względu na oddziaływanie na organizm ludzki można je podzielić na:

a) czynniki niebezpieczne, których działanie może prowadzić do urazu, tj. natychmiastowego pogorszenia stanu zdrowia pracownika, a nawet może przyczynić się do jego śmierci;

b) czynniki szkodliwe, których oddziaływanie może doprowadzić do wystąpienia schorzenia u pracownika lub jego potomstwa; działanie tych czynników przez dłuższy okres, może spowodować obniżenie sprawności fizycznej i psychicznej pracownika lub zmiany w jego stanie zdrowia, a w ostateczności przyczynia się do choroby zawodowej;

c) czynniki uciążliwe, których oddziaływanie nie prowadzi do trwałego pogorszenia stanu zdrowia pracownika, może jednak wywoływać złe samopoczucie czy nadmierne zmęczenie; czynniki uciążliwe utrudniają pracę, przyczyniają się do obniżenia zdolności pracownika do wykonywania pracy bądź wpływają w istotny sposób na zmniejszenie wydajności pracy.

Przy czynnikach niebezpiecznych można wymienić następujące zagrożenia:

a) elementami ruchomymi;

b) elementami ostrymi i wystającymi;

c) związane z przemieszczaniem się ludzi;

d) porażeniem prądem elektrycznym;

e) poparzeniem;

f) pożarem lub/i wybuchem.

Powyższe zagrożenia zaliczane są do czynników działających na pracownika, przeważnie w sposób nagły.

Czynniki szkodliwe dzieli się na 4 podstawowe grupy:

1) czynniki fizyczne;

2) czynniki chemiczne;

3) czynniki biologiczne;

4) czynniki psychofizyczne.

Do pierwszej grupy należą m.in. hałas, wibracja ogólna i miejscowa, infradźwięki, ultradźwięki, temperatura powietrza, ruch powietrza, wilgotność powietrza, jonizacja powietrza, oświetlenie, promieniowanie podczerwone, jonizujące, nadfioletowe i laserowe, pole elektromagnetyczne.

Najczęściej występującymi w środowisku pracy czynnikami fizycznymi są: hałas i wibracje, stąd te właśnie czynniki zostaną poddane szczegółowej analizie.

Hałas jest wynikiem nakładania się różnych dźwięków. Zgodnie z Polską Normą hałasem jest dźwięk o dowolnym charakterze akustycznym, niepożądany w danych warunkach i przez daną osobę. W mowie potocznej hałasem można określić każdy uciążliwy, przeszkadzający i nieprzyjemny dźwięk, który oddziałuje na narząd słuchu i inne zmysły oraz części organizmu człowieka.

W środowisku pracy miarą hałasu jest poziom dźwięku wyrażany w decybelach (dB). Zakres poziomów dźwięku jest dość rozległy, począwszy od wartości progowych, tj. poziomu 0 dB (próg słyszalności), po wartości powodujące fizyczne odczucie bólu – 130 dB (granica bólu).

Szkodliwość działania hałasu na organizm człowieka zależy od jego natężenia i częstotliwości, charakteru zmian w czasie oraz długotrwałości działania. Szczególnie uciążliwy jest hałas występujący w postaci pojedynczych impulsów dźwiękowych (np. trzask, huk) lub w postaci ciągu takich impulsów. Negatywny wpływ hałasu na organizm ludzki jest tym bardziej niebezpieczny, iż jego skutki rzadko ujawniają się od razu. Najczęściej natomiast skutki oddziaływania ulegają kumulacji i odczuwalne są po pewnym okresie czasu.

Hałas oddziałuje głównie na ośrodkowy układ nerwowy, powodując pojawienie się ostrego albo przewlekłego urazu akustycznego, któremu towarzyszą reakcje obronne o charakterze odruchowym, np. zmiany akcji serca, ciśnienia tętniczego krwi, rytmu oddychania. Wpływa on także ujemnie na organ słuchu, w skrajnych przypadkach prowadząc do głuchoty.

Pracę w nadmiernym hałasie oraz obowiązki pracodawców wobec zagrożeń związanych z narażeniem na hałas szczegółowo reguluje § 78 i § 79 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy – dalej r.o.b.h.p.

Z punktu widzenia organów kontrolnych Inspekcji Sanitarnej najistotniejszym jest, by w warunkach narażenia na ponadnormatywny hałas, pracodawcy zapewnili rozwiązania, zarówno techniczne, jak i organizacyjne, obniżające poziom hałasu w procesach pracy, a w przypadku, gdy jest to niemożliwe by:

a) informowali pracowników o wynikach pomiarów hałasu i zagrożeniach dla zdrowia wynikających z narażenia na hałas (§ 79 ust. 2 r.o.b.h.p.), w tym przeprowadzali badania i pomiary hałasu z odpowiednią częstotliwością (co najmniej 1 raz w roku);

b) zaopatrzyli pracowników w indywidualne ochrony słuchu, dobrane do wielkości charakteryzujących hałas i do cech indywidualnych pracowników oraz egzekwowali bezwzględnie ich stosowanie (§ 79 ust. 1 pkt 2 r.o.b.h.p.);

c) ograniczyli czas ekspozycji na hałas, w tym stosowali przerwy w pracy (§ 79 ust. 1 pkt 3 r.o.b.h.p.);

d) oznakowali strefy zagrożone hałasem, a także, gdy jest to uzasadnione ze względu na stopień zagrożenia oraz możliwe, ograniczyli dostęp do tych stref poprzez ich odgrodzenie (§ 79 ust. 1 pkt 4 r.o.b.h.p.);

e) objęli wszystkich pracowników zatrudnionych w strefie oddziaływania ponadnormatywnego hałasu badaniami lekarskimi uwzględniającymi audiometryczne badania laryngologiczne (obowiązek ten wynika z § 3 i § 4 rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30.05.1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy).

Wibracje, występujące równie często w środowisku pracy co hałas, to przekazywanie drgań mechanicznych z ciała stałego na poszczególne tkanki ciała człowieka lub na cały organizm.

Stopień szkodliwości drgań mechanicznych, charakter i rozległość zmian chorobowych zależą od: częstotliwości drgań, prędkości drgań, amplitudy, kierunku i miejsca oddziaływania drgań oraz czasu ekspozycji.

W zależności od drogi przenoszenia na człowieka drgania dzielimy na:

a) drgania o oddziaływaniu ogólnym– przenoszone na całe ciało człowieka i przenikające do organizmu z powierzchni, na której pracownik stoi lub siedzi tj. poprzez nogi, miednicę, plecy;

b) drgania o oddziaływaniu miejscowym – przekazywane na korpus człowieka przez kończyny górne.

Na drgania mechaniczne o działaniu ogólnym narażeni są głównie kierowcy, maszyniści, motorniczy, operatorzy maszyn, ale także dotyczy to pracowników obsługujących maszyny i urządzenia stacjonarne w pozycji stojącej.

W przypadku drgań działających na organizm człowieka przez kończyny górne, wśród narażonych znajdują się operatorzy wszelkiego rodzaju ręcznych narzędzi wibracyjnych stosowanych powszechnie w przemyśle i zakładach pracy o przeróżnych profilach działalności.

Negatywne skutki długotrwałej ekspozycji zawodowej na drgania mechaniczne o działaniu ogólnym dotyczą zwłaszcza układu kostnego i organów wewnętrznych człowieka.

W przypadku narażenia zawodowego na drgania mechaniczne przenoszone do organizmu przez kończyny górne zmiany chorobowe występują głównie w układach: naczyniowym (krążenia krwi), nerwowym i kostno-stawowym. Zmiany chorobowe powstające w wyniku wibracji miejscowej noszą nazwę zespołu wibracyjnego, który uznawany jest w wielu krajach, w tym także w Polsce, za chorobę zawodową.

Najczęściej rejestrowaną postacią tej jednostki chorobowej jest postać naczyniowa, charakteryzująca się napadowymi zaburzeniami krążenia krwi w palcach rąk. Nieco rzadziej rejestrowane postacie zespołu wibracyjnego to postać nerwowa i postać kostno-stawowa, przy czym mogą wystąpić też inne postacie mieszane.

Jeżeli ekspozycja zawodowa na drgania mechaniczne jest kontynuowana, zmiany pogłębiają się, prowadząc do obniżenia efektywności i jakości wykonywanej pracy, a czasami w ogóle ją uniemożliwiają.

Problematykę bezpiecznej pracy w narażeniu na hałas i wibrację reguluje rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z 5.08.2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne.

Drugą grupę czynników szkodliwych, tj. czynniki chemiczne, możemy podzielić:

a) w zależności od rodzajów działania na organizm człowieka na:

·

substancje toksyczne – szkodliwość substancji toksycznych uzależniona jest głównie od stopnia wchłaniania danej substancji przez organizm ludzki oraz sposobu ich działania;

·

drażniące – są to przeważnie związki chemiczne w postaci gazowej, działające drażniąco na oczy, skórę i układ oddechowy; w następstwie bezpośredniego kontaktu z tymi substancjami mogą wystąpić u człowieka skutki o zróżnicowanym nasileniu w zależności od stężenia substancji, czasu ekspozycji, wrażliwości osobniczej na daną substancję, a także sposobu oddychania (nos/usta);

·

alergizujące/uczulające – związki chemiczne wywołujące alergie (uczulenia w postaci świądu, pieczenia skóry, gródek, pęcherzyków, plam rumieniowych);

·

rakotwórcze – substancje chemiczne o udowodnionym działaniu rakotwórczym dla ludzi; mogą one powodować niekontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych (szczegółowy wykaz podany jest w załączniku nr 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 24.07.2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy;

·

mutagenne – substancje chemiczne powodujące wystąpienie mutacji, tj. zmian w genach przekazywanych następnym pokoleniom;

·

teratogenne – powodujące niedziedziczne uszkodzenie potomstwa;

·

embriotoksyczne – substancje, których działanie jest szkodliwe dla płodu;

b) w zależności od drogi wchłaniania na:

·

wziewne – przez drogi oddechowe;

·

miejscowe – przez skórę i błony śluzowe;

·

wchłaniane przez przewód pokarmowy.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia z 30.12.2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych – dalej r.c.c., pracodawca jest obowiązany do ustalenia, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz do dokonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez dany czynnik chemiczny (§ 2). Ponadto przepis § 6 ust. 1 r.c.c. mówi, że ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie należy eliminować lub ograniczać do minimum zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy.

Do trzeciej grupy – do czynników biologicznych – należą organizmy żywe oraz wytwarzane przez nie substancje, które mogą wywierać szkodliwy wpływ na organizm ludzki. Czynniki biologiczne dzieli się na:

a) mikroorganizmy – należą tu: bakterie, wirusy, riketsje, pierwotniaki, grzyby oraz wytwarzane przez nie toksyny i alergeny;

b) makroorganizmy – tj.: rośliny i zwierzęta oraz wytwarzane przez nie wielko- i małocząsteczkowe związki organiczne, które są wydalane do środowiska w wyniku czynności życiowych tych organizmów.

Rozprzestrzenianie się czynników biologicznych następuje głównie drogą powietrzno-pyłową lub powietrzno-kropelkową. Drogami wnikania do organizmu człowieka są wówczas – układ oddechowy, spojówki, nabłonek jamy nosowo-gardłowej i skóra. Przenoszenie szkodliwych czynników biologicznych może zachodzić także drogą wodną, poprzez glebę, zakażone przedmioty, zakażone zwierzęta, a ponadto przez produkty pochodzenia zwierzęcego i roślinnego.

Na działanie czynników biologicznych szczególnie narażone są czynności i prace w: zakładach produkcji żywności, rolnictwie, zakładach służby zdrowia, laboratoriach (klinicznych, diagnostycznych, weterynaryjnych), zakładach usuwania odpadów czy zakładach oczyszczania ścieków.

Zagadnienia związane z ekspozycją zawodową na szkodliwe czynniki biologiczne reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z 22.04.2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Rozporządzenie to określa m.in. klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych, wykaz prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych, szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez szkodliwe czynniki biologiczne.

Grupa czwarta – czynniki psychofizyczne – obejmuje:

1) obciążenie fizyczne – związane z czynnościami obsługiwania maszyn i stanowisk pracy, w tym obciążenia:

a) statyczne – spowodowane długotrwałym napięciem mięśni w związku z utrzymywaniem przez dłuższy czas ciała lub przedmiotów w tej samej, zwłaszcza wymuszonej pozycji;

b) dynamiczne – dotyczące aktywności ruchowej podczas wykonywanej pracy; miarą jest wartość wydatkowanej energii, czyli wydatek energetyczny – określany w kilokaloriach (kcal) lub w kilodżulach (kJ).

2) obciążenia psychonerwowe:

a) przeciążenie psychiki – dotyczące nadmiernej aktywności całej psychiki lub pewnej jej funkcji przez dłuższy czas w trakcie zmiany roboczej; najczęściej wywołuje to wadliwa konstrukcja obsługiwanego urządzenia lub niewłaściwie zaprojektowany proces technologiczny;

b) niedociążenie psychiki – innymi słowy – osłabienie aktywności psychicznej przy równoczesnej konieczności czuwania, związane głównie z automatyzacją procesów produkcyjnych;

c) obciążenia emocjonalne.

Czynniki szkodliwe, fizyczne i chemiczne, należą do czynników mierzalnych. W rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Socjalnej z 12.06.2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, określono dopuszczalne dawki: NDS – najwyższe dopuszczalne stężenie (w przypadku czynników chemicznych i pyłów) oraz NDN – najwyższe dopuszczalne natężenie (w przypadku czynników fizycznych).

W zakładach pracy, w których występują te czynniki zagrożeń zawodowych istnieje konieczność przeprowadzania okresowo badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia. Koszty tych badań pokrywa w całości pracodawca.

Częstotliwość badań i pomiarów czynników szkodliwych występujących w środowisku pracy reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2.02.2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.