Ochrona życia i zdrowia pracowników jest jednym z podstawowych obowiązków pracodawcy. Realizowany jest on poprzez dbałość o zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Pomocą w realizacji tego obowiązku służą służba bezpieczeństwa i higieny pracy oraz komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.

1.Służba bhp

Służba bezpieczeństwa i higieny pracy jest to jedno- lub wieloosobowa wyodrębniona komórka organizacyjna, która pełni funkcje doradcze i kontrolne wobec działań pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Podstawowe unormowania dotyczące służby bhp znajdują się w rozdziale X ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy – dalej k.p. Szczegółowy zakres działania, uprawnienia, organizację, liczebność i podporządkowanie służby bhp, a także kwalifikacje wymagane do wykonywania zadań służby bhp określa, wydane na podstawie delegacji zawartej w art. 237¹¹ § 5 k.p., rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy – dalej r.s.b.h.p.

1.1.Obowiązek powołania służby bhp

Zasadą jest, że obowiązkiem powołania służby bhp obarczeni są ci pracodawcy, którzy zatrudniają powyżej 100 pracowników. W przypadku, gdy stan zatrudnienia wynosi do 100 osób, pracodawca może natomiast powierzyć wykonywanie zadań służby bhp pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy. Pracownik służby bhp, a także pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp powinni spełniać wymagania kwalifikacyjne niezbędne do wykonywania zadań służby bhp oraz ukończyć szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy dla pracowników tej służby.

Pracodawca posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp może też sam pełnić zadania tej służby, jeżeli zatrudnia do 10 pracowników albo zatrudnia do 50 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych ¹ . Warto w tym miejscu zaznaczyć, że z przyjętego przez ustawodawcę rozwiązania wynika, że pracodawca, aby wykonywać zadania służby bhp nie musi spełniać pełnych wymagań kwalifikacyjnych dla pracownika służby bhp, wystarczającym jest odpowiednie przygotowanie teoretyczne ² . W świetle funkcji, jakie zgodnie z założeniami ustawowymi pełnić ma służba bhp, budzi jednak wątpliwości zakres działań, jakie faktycznie wykonywać ma pracodawca, który samodzielnie pełni zadania służby bhp. Powstaje bowiem pytanie o sens pełnienia przez pracodawcę funkcji doradczej lub kontrolnej wobec samego siebie – jako podmiotu z mocy prawa odpowiedzialnego za stan bhp w zakładzie pracy.

Przepis art. 237¹¹ § 2 k.p. przewiduje możliwość powierzenia wykonywania zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy w przypadku, gdy nie dysponuje on pracownikami posiadającymi pełne kwalifikacje służby bhp. Na kanwie interpretacji przywołanego wyżej przepisu budzi kontrowersje kwestia, czy możliwość powierzenia zadań służby bhp na zewnątrz zakładu pracy dotyczy jedynie tych pracodawców, którzy zatrudniają mniej niż 100 pracowników, czy też jest ona niezależna od stanu zatrudnienia ³ . Stanowisko NSA zaprezentowane w wyroku z dnia 12 stycznia 2011 r. (I OSK 1120/10, niepubl.) dopuszcza możliwość powierzenia wykonywania zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy przez pracodawców zatrudniających powyżej 100 pracowników. Zdaniem Sądu taki pracodawca ma jednak prawo zatrudnić zewnętrzną firmę (osobę) tylko wtedy, gdy wykaże, że nie ma i nie może znaleźć do wykonywania obowiązków w zakresie bhp odpowiednich pracowników (osób z pełnymi kwalifikacjami służby bhp). Pracodawca musi również wykazać, że szukał takich pracowników na rynku pracy, ale ich nie znalazł – w razie sporu, to na pracodawcy ciążył będzie obowiązek wykazania braku kompetentnych pracowników, niezbędnych dla stworzenia zakładowej służby bhp. Jednakże w wyroku z dnia 17 listopada 2011 roku (I OSK 612/11, LEX nr 1264866), NSA uznał jednak, że nawet gdy pracodawca zatrudniający powyżej 100 osób nie ma kompetentnych pracowników do wykonywania zadań służby bhp, to i tak jest zobligowany do utworzenia służby bhp i nie ma wyboru pomiędzy utworzeniem służby bhp w zakładzie a powierzeniem wykonywania zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy.

Niezależnie od przesłanek wskazanych powyżej, źródłem obowiązku utworzenia służby bhp może być również nakaz właściwego inspektora pracy w sytuacji, gdy jest to uzasadnione stwierdzonymi zagrożeniami zawodowymi (art. 237¹¹ § 4 k.p.). Przepisy nie definiują określenia „zagrożenie zawodowe”, co w konsekwencji pozwala na bardzo szeroką interpretację. Gdyby wykładać „zagrożenie” jako stan środowiska pracy, mogący spowodować wypadek lub chorobę, to praktycznie trzeba by uznać, że w każdym zakładzie pracy zachodzą przesłanki nakazania utworzenia służby bhp przez inspektora pracy ⁴ . W doktrynie wskazuje się ponadto, że „zagrożenie zawodowe” jest określeniem używanym dla określenia stanu, w którym stwarzane jest niebezpieczeństwo wystąpienia ujemnych zjawisk w środowisku pracy i odróżniać je należy od „ryzyka zawodowego” – które to określenie przyjmowane jest dla określenia możliwości wystąpienia zjawiska niekorzystnego dla pracownika ⁵ .

Nakaz inspektora pracy ma cechy decyzji administracyjnej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego, dlatego pracodawca, który nie zgadza się z decyzją inspektora, ma możliwość odwołania się do okręgowego inspektora pracy. Na prawomocną decyzję administracyjną służy skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego, a na prawomocne orzeczenie sądu administracyjnego – skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Niewykonanie nakazu inspektora pracy w przedmiocie utworzenia służby bhp może skutkować odpowiedzialnością z tytułu wykroczenia przeciwko prawom pracownika, co zagrożone jest karą grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł (art. 283 § 2 pkt 7 k.p.).

1.2.Liczebność służby bhp

Liczebność służby bhp ustala pracodawca, uwzględniając stan zatrudnienia oraz występujące w zakładzie warunki pracy i związane z nimi zagrożenia zawodowe, a także uciążliwości pracy. Jak stanowi § 1 ust. 2 i 3 r.s.b.h.p. pracodawca zatrudniający od 100 do 600 pracowników obowiązany jest powołać wieloosobową lub jednoosobową komórkę albo zatrudnić w tej komórce pracownika służby bhp w niepełnym wymiarze czasu pracy. Pracodawca zatrudniający ponad 600 pracowników powinien zatrudnić w pełnym wymiarze czasu pracy co najmniej 1 pracownika służby bhp na każdych 600 pracowników. Jakkolwiek przepisy wprost nakazują zwiększenie rozmiaru zatrudnienia w służbie bhp z każdą rozpoczętą liczbą 600 pracowników, można spotkać się z poglądem, iż w razie nieznacznego tylko przekroczenia tego progu nie miałoby sensu obciążanie pracodawcy obowiązkiem powołania kolejnego pracownika i to w pełnym wymiarze czasu pracy ⁶ .

Niezależnie od progów ustanowionych w r.s.b.h.p., inspektor pracy może nakazać zwiększenie liczebności służby bhp, gdy jest to uzasadnione stwierdzonymi zagrożeniami zawodowymi (art. 237¹¹ § 4 k.p.). Do tego rodzaju decyzji inspektora, na zasadzie analogii znajdują zastosowanie poczynione wyżej uwagi dotyczące nakazu utworzenia służby bhp.

1.3.Kwalifikacje pracowników tworzących służbę bhp

Pracowników służby bhp zatrudnia się na stanowiskach: inspektorów, starszych inspektorów, specjalistów starszych specjalistów oraz głównych specjalistów do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy. Minimalne wymagania kwalifikacyjne dla pracowników służby bhp określone zostały w § 4 ust. 2 r.s.b.h.p. i obejmują one odpowiednie wykształcenie – w przypadku inspektora i starszego inspektora – oraz dodatkowo określony staż pracy w służbie bhp – w przypadku wyższych stanowisk.

Pracownik kierujący wieloosobową komórką organizacyjną powinien spełniać co najmniej wymagania kwalifikacyjne określone dla specjalisty do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy (wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 1 rok stażu pracy w służbie bhp). Pracownik zatrudniony w jednoosobowej komórce powinien spełniać co najmniej wymagania kwalifikacyjne określone dla starszego inspektora do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy (zawód technika bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 3-letni staż pracy w służbie bhp lub wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy). Specjaliści spoza zakładu pracy, którym pracodawca powierza wykonywanie zadań służby bhp w przypadku braku kompetentnych pracowników powinni spełniać przynajmniej wymagania określone dla specjalisty do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy albo legitymować się 5-letnim stażem pracy na stanowisku inspektora Państwowej Inspekcji Pracy.

1.4.Zadania służby bhp

Zakres działań służby bhp określony został w § 2 ust. 1 r.s.b.h.p. i obejmuje m.in.:

– przeprowadzanie kontroli warunków pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,

– bieżące informowanie pracodawcy o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych, wraz z wnioskami zmierzającymi do usuwania tych zagrożeń,

– sporządzanie i przedstawianie pracodawcy okresowych analiz stanu bhp,

– udział w opracowywaniu planów modernizacji i rozwoju zakładu pracy, dokumentacji dotyczącej modernizacji zakładu pracy albo jej części, a także nowych inwestycji,

– udział w opracowywaniu wewnątrzzakładowego prawa pracy – w zakresie bhp,

– udział w ustalaniu przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy,

– doradztwo w zakresie bhp,

– udział w dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego,

– współpraca z laboratoriami, lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, społeczną inspekcją pracy oraz zakładowymi organizacjami związkowymi – w zakresie bhp,

– udział w konsultacjach w zakresie bhp, a także w pracach komisji bhp,

– popularyzacja problematyki bhp oraz ergonomii.

Za wyjątkiem pracownika zatrudnionego przy innej pracy, który wykonuje zadania w zakresie bhp u pracodawcy zatrudniającego nie więcej niż 100 pracowników, pracownicy tworzący służbę bhp nie mogą być obciążani innymi zadaniami niż wymienione w § 2 ust. 1 r.s.b.h.p. Zarówno w przypadku pracownika służby bhp, jak i pracownika zatrudnionego przy innej pracy, obejmująca ich organizacja i rozkład czasu pracy powinny zapewniać pełną realizację zadań służby bhp.

Realizację zadań służby bhp umożliwia nałożony w § 2 ust. 4 r.s.b.h.p. na pracodawcę wobec tej służby oraz pracownika zatrudnionego przy innej pracy, jak również specjalisty spoza zakładu pracy, obowiązek udostępniania informacji mogących wywierać wpływ na bezpieczeństwo pracy i ochronę zdrowia pracowników, w szczególności dotyczące:

1) stanu środowiska pracy, w tym wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,

2) zastosowanych dotychczas środków, w tym technicznych i organizacyjnych, zapobiegających zagrożeniom zdrowia lub życia pracowników w odniesieniu do zakładu pracy i poszczególnych stanowisk pracy,

3) środków przewidzianych w razie potrzeby udzielenia pierwszej pomocy, gaszenia pożaru i ewakuacji pracowników.

1.5.Uprawnienia służby bhp

Przyznane służbie bhp uprawnienia można podzielić na trzy grupy: uprawnienia o charakterze opiniodawczym, kontrolnym i władczym. Do pierwszej grupy zaliczyć należy występowanie do pracodawcy z wnioskami o: nagradzanie pracowników wyróżniających się w działalności na rzecz poprawy warunków bhp, zastosowanie kar porządkowych w stosunku do pracowników odpowiedzialnych za zaniedbanie obowiązków w zakresie bhp, a także o niezwłoczne wstrzymanie pracy w zakładzie lub jego części, lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę do wykonywania pracy, w wypadku stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracowników albo innych osób. Uprawnienia o charakterze kontrolnym to: przeprowadzanie kontroli stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przestrzegania przepisów oraz zasad w tym zakresie w zakładzie pracy i w każdym innym miejscu wykonywania pracy oraz występowanie do osób kierujących pracownikami z zaleceniami usunięcia stwierdzonych zagrożeń wypadkowych i szkodliwości zawodowych oraz uchybień w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Do uprawnień o charakterze władczym zaliczyć należy natomiast niezwłoczne wstrzymanie pracy maszyny lub innego urządzenia technicznego w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracownika albo innych osób, niezwłoczne odsunięcie od pracy pracownika zatrudnionego przy pracy wzbronionej oraz pracownika, który swoim zachowaniem lub sposobem wykonywania pracy stwarza bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia własnego albo innych osób. Uprawnienia te przysługują również pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy oraz specjaliście spoza zakładu pracy, którym pracodawca powierza wykonywanie zadań służby bhp.

Mając na względzie powyższe, łatwo można wywnioskować, że realizowanie niektórych zadań przypisanych tej służbie, w niektórych sytuacjach mogłoby stać w konflikcie z intencjami pracodawcy. Celem zapewnienia gwarancji niezależnego wykonywania swoich zadań pracownikowi służby bhp oraz pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań tej służby, ustawodawca w art. 237¹¹ § 3 k.p. objął te osoby szczególną normą ochronną wskazując, że nie mogą one ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla nich następstw z powodu wykonywania zadań i uprawnień służby bhp. Chodzi tu o prawidłowe (zgodne z prawem) wykonywanie zadań i korzystanie z uprawnień służby bhp. Przepis ten nie oznacza, że wskazani w nim pracownicy podlegają szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy. Jeżeli jednak wyłączną przyczyną wypowiedzenia umowy o pracę byłoby wykonywanie przez nich zadań służby bhp (w sposób prawidłowy) to takie wypowiedzenie uznać należałoby za nieuzasadnione w świetle art. 45 k.p. Również w przypadku umów, których wypowiedzenie nie wymaga od pracodawcy wskazywania przyczyny – wypowiedzenie takie ocenić należałoby jako sprzeczne z prawem ⁷ . W świetle przepisów dotyczących równego traktowania w zatrudnieniu niedopuszczalne byłoby również dyskryminowanie pośrednie pracownika służby bhp ze względu na pełnioną funkcję – czyli gdyby na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania wystąpiły lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do służby bhp.

1.6.Zasady współpracy służby bhp z pracodawcą

Zasadą jest, że pracownicy służby bhp podlegają bezpośrednio pracodawcy (§ 1 ust. 5 r.s.b.h.p.). U pracodawcy będącego jednostką organizacyjną pracownicy służby bhp podlegają bezpośrednio osobie zarządzającej tą jednostką lub osobie wchodzącej w skład organu zarządzającego, upoważnionej przez ten organ do sprawowania nadzoru w sprawach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy.

Jak stanowi art. 207 § 1 zdanie drugie k.p. na zakres odpowiedzialności pracodawcy nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz powierzenie wykonywania zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy specjalistom spoza zakładu pracy, o których mowa w art. 237¹¹ § 2. Oznacza to, że fakt funkcjonowania w danym zakładzie pracy służby bhp nie zwalnia pracodawcy z ciążących na nim w tym zakresie obowiązków ani też z odpowiedzialności z tytułu naruszenia przepisów lub zasad bhp. Pracodawca powołując służbę bhp nie może scedować na nią zatem odpowiedzialności za stan bhp w zakładzie pracy.

2.Komisja bhp

2.1.Organ o charakterze doradczym i opiniującym

Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy jest organem o charakterze doradczym i opiniującym w dziedzinie bhp. Organizację, zakres działania oraz uprawnienia komisji bhp określone zostały w Rozdziale XI k.p.

2.2.Obowiązek powołania oraz skład komisji bhp

Obowiązek powołania komisji bhp spoczywa na pracodawcy zatrudniającym więcej niż 250 pracowników. Jeśli traktować określony w art. 237¹² § 1 k.p. próg jako minimum ustawowe, uznać trzeba, że w razie stwierdzenia takiej potrzeby, dopuszczalne jest również powołanie komisji bhp u pracodawcy zatrudniającego mniej niż 250 pracowników. W przeciwieństwie do służby bhp, przepisy nie przewidują natomiast możliwości nakazania utworzenia komisji bhp w drodze decyzji inspektora pracy.

Skład osobowy komisji bhp określony został w art. 237¹² k.p. i obejmuje on podmioty związane z tematyką bhp w zakładzie pracy, w równej liczbie ze strony pracodawcy i pracowników: przedstawicieli pracodawcy, w tym pracowników służby bhp i lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, oraz przedstawicieli pracowników, w tym społecznego inspektora pracy (o ile funkcjonuje w danym zakładzie pracy). Przewodniczącym komisji bhp jest z urzędu pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, a wiceprzewodniczącym – społeczny inspektor pracy lub przedstawiciel pracowników. Z przewidzianej w art. 237¹² § 1 i 2 k.p. konstrukcji prawnej wynika, że pracodawca jako podmiot kierujący pracami komisji, nie wchodzi jednak w jej skład.

Zasadą jest, że przedstawiciele pracowników są wybierani przez zakładowe organizacje związkowe. Jeżeli u danego pracodawcy takie organizacje nie działają, przedstawiciele wybierani są przez pracowników w trybie przyjętym w zakładzie pracy.

2.3.Zadania komisji bhp

Do zadań komisji bhp należą: dokonywanie przeglądu warunków pracy, okresowej oceny stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, opiniowanie podejmowanych przez pracodawcę środków zapobiegających wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, formułowanie wniosków dotyczących poprawy warunków pracy oraz współdziałanie z pracodawcą w realizacji jego obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Współdziałanie komisji bhp z pracodawcą powinno polegać przede wszystkim na udzielaniu pracodawcy pomocy w realizacji jego obowiązków z zakresu zapewnienia bhp w zakładzie pracy. Może ono ponadto obejmować także: opiniowanie propozycji pracodawcy dotyczących wprowadzenia zmian w procesach technologicznych i organizacji pracy, mających na celu poprawę stanu bhp, wskazywanie środków zapobiegających wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym lub chorobom wywołanym środowiskiem pracy itp. ⁸ .

W związku z wykonywaniem wymienionych wyżej zadań komisja bhp ma prawo zlecać sporządzanie ekspertyz i opinii specjalistom spoza zakładu pracy, po uprzednim uzgodnieniu tego z pracodawcą. Koszt takich ekspertyz i opinii ponosi pracodawca.

Komisja bhp obraduje na posiedzeniach, które powinny odbywać się w godzinach pracy, nie rzadziej niż raz na kwartał. Za czas nieprzepracowany w związku z udziałem w posiedzeniach komisji bhp pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

U pracodawcy, u którego działa komisja bhp, konsultacje w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie określonym w art. 237^11a § 1 k.p. wyjątkowo mogą być prowadzone w ramach tej komisji. Wówczas pracownikom lub ich przedstawicielom wchodzącym w skład komisji przysługują uprawnienia do przedstawiania pracodawcy wniosków w sprawie eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zawodowych oraz wnioskowania o przeprowadzanie kontroli oraz stosowanie środków prawnych przewidzianych w przepisach o Państwowej Inspekcji Pracy – w zakresie spraw zagrożenia zdrowia i życia pracowników. Nie mogą oni ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla nich konsekwencji z tytułu działalności w ramach konsultacji w dziedzinie bhp.

3.Wnioski

Przepisy nie regulują wzajemnych relacji między służbą bhp a komisją bhp. W konsekwencji mogą one jednocześnie funkcjonować w jednym zakładzie pracy. Funkcje, jakie pełnią służba bhp i komisja bhp są bardzo zbliżone. Podstawowa różnica polega na tym, że komisja bhp, przeciwieństwie do służby bhp, nie została wyposażona przez ustawodawcę w jakiekolwiek uprawnienia o charakterze władczym.

O ile idea funkcjonowania w zakładzie pracy służby bhp (lub wykonywania przypisanych jej zadań) wydaje się ze wszech miar słuszną, o tyle może budzić wątpliwości zasadność dodatkowego powoływania komisji bhp. Mając na względzie specyficzną organizację komisji (przewodnictwo pracodawcy) i ograniczoną rolę przypisaną przez ustawodawcę określana bywa ona niekiedy jako dość osobliwy twór, nie stanowiący właściwej płaszczyzny współpracy pracodawcy i pracowników w dziedzinie bhp ani też nie zapewniający należytej ochrony interesów pracowników tym zakresie.