Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami mają obowiązek znać przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca ma również obowiązek odbyć szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków. W artykule przedstawiamy pierwszą część szczegółowo omówionego szkolenia okresowego pracodawców i osób kierujących pracownikami. Dzięki naszym wskazówkom bez problemu przygotujesz się do przeprowadzenia takiego szkolenia. Kolejne zagadnienia znajdziesz w następnym numerze miesięcznika.

Warto zapamiętać:

„Pracodawcy i osoby kierujące pracownikami powinni odbyć pierwsze szkolenie okresowe w okresie do 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy na tych stanowiskach”.

„Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Ma obowiązek chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki”.

„Na zakres odpowiedzialności pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz powierzenie wykonywania zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy specjalistom spoza zakładu pracy”.

„Obowiązek zapewnienia opieki lekarskiej przejawia się przede wszystkim w objęciu pracowników badaniami lekarskimi wstępnymi, okresowymi i kontrolnymi”.

Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami    ¹ mają obowiązek znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy, wtym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca ma również obowiązek odbyć szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków. Szkolenie to powinno być okresowo powtarzane (art. 237³ § 2¹ kp).

Szkolenie okresowe ma na celu aktualizację i ugruntowanie wiedzy i umiejętności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zaznajomienie uczestników szkolenia z nowymi rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi w tym zakresie. Takie szkolenie okresowe odbywają osoby będące pracodawcami oraz inne osoby kierujące pracownikami, w szczególności kierownicy, mistrzowie i brygadziści (§ 14 ust. 1 i 2 pkt 1 rozporządzenia ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy; Dz.U. nr 180, poz. 1860 ze zm.).

Pracodawcy i osoby kierujące pracownikami powinni odbyć pierwsze szkolenie okresowe w okresie do 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy na tych stanowiskach (§ 15 ust. 4 rozporządzenia szkoleniowego). Szkolenia takie są powtarzane z częstotliwością nie rzadziej niż co 5 lat (§ 15 ust. 2 rozporządzenia szkoleniowego). Pracodawca, po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, ma prawo do ustalenia innej częstotliwości i czasu trwania szkolenia okresowego pracowników zatrudnionych na określonych stanowiskach, biorąc pod uwagę rodzaj i warunki wykonywania prac na tych stanowiskach.

Tabela 1. Szkolenie organizowane i prowadzone zgodnie z § 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia szkoleniowego

Lp.	Kto	Dla kogo
1.	Pracodawca	Osoby kierujące pracownikami,Pracownicy na stanowiskach administracyjno-biurowych,Pracownicy niewymienieni w pkt 1–5 § 14 ust. 2 rozporządzenia szkoleniowego, których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych,Pracownicy inżynieryjno-techniczni, w tym projektanci, konstruktorzy maszyn i innych urządzeń technicznych, technolodzy i organizatorzy produkcji
2.	Jednostki organizacyjne prowadzące działalność szkoleniową w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (na zlecenie pracodawców)	Osoby będące pracodawcami,Pracownicy służby bhp,Instruktorzy i wykładowcy tematyki bezpieczeństwa i higieny pracy

Jeżeli pracodawca organizuje i prowadzi szkolenie, ma obowiązek zapewnić:

1. programy poszczególnych rodzajów szkolenia opracowane dla określonych grup stanowisk,
2. programy szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu – w przypadku prowadzenia takiego szkolenia,
3. wykładowców i instruktorów posiadających zasób wiedzy, doświadczenie zawodowe i przygotowanie dydaktyczne zapewniające właściwą realizację programów szkolenia,
4. odpowiednie warunki lokalowe do prowadzenia działalności szkoleniowej,
5. wyposażenie dydaktyczne niezbędne do właściwej realizacji programów szkolenia,
6. właściwy przebieg szkolenia oraz prowadzenie dokumentacji w postaci programów szkolenia, dzienników zajęć, protokołów przebiegu egzaminów i rejestru wydanych zaświadczeń

(§ 5 rozporządzenia szkoleniowego).

Punkt 1 szkolenia: regulacje prawne z zakresu prawa pracy

Jednym ze źródeł prawa unijnego jest Dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy, zwana dalej Dyrektywą ramową. W ramach swej odpowiedzialności pracodawca powinien podjąć niezbędne środki w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, włączając w to zapobieganie ryzyku zawodowemu, informowanie pracowników o ryzyku, organizowanie szkolenia oraz zapewnienie koniecznych środków i właściwej organizacji (art. 6 Dyrektywy ramowej). W myśl przepisów Dyrektywy ramowej środkami stosowanymi w celu zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników są m.in.:

• unikanie ryzyka,
• ocena ryzyka, którego nie można uniknąć,
• dostosowanie pracy do pojedynczego człowieka,
• stosowanie nowych rozwiązań technicznych,
• zastępowanie środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi,
• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej,
• właściwe instruowanie pracowników.

Postanowienia Dyrektywy ramowej zostały uwzględnione w prawie polskim przede wszystkim w kp, zwłaszcza w dziale X „Bezpieczeństwo i higiena pracy”, w którym znalazły się szczegółowe postanowienia, określające odpowiedzialność prawną za bezpieczne i higieniczne warunki pracy, ale też w aktach wykonawczych do kp. Obowiązują liczne akty prawne w postaci ustaw i rozporządzeń obejmujące różne obszary działalności bezpieczeństwa i higieny pracy. Będą one przytaczane przy komentowaniu poszczególnych punktów programu szkolenia.

Ochrona pracy

  Pojęcie ochrony pracy nie zostało zdefiniowane prawnie i dlatego jest różnie interpretowane. Można je określić jako całokształt norm prawnych oraz środków badawczych, organizacyjnych i technicznych mających na celu ochronę praw pracownika oraz ochronę jego życia i zdrowia przed czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w środowisku pracy, a także stworzenie mu optymalnych warunków pracy z punktu widzenia ergonomii, fizjologii i psychologii pracy [J. Kowalski, Podstawy prawne ochrony pracy w Polsce [w:] Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, red. nauk. D. Koradecka, Warszawa, CIOP 1999].

Ochrona pracy jest dziedziną, w której prawo najgłębiej wkracza w problematykę techniczną i organizacyjną procesu produkcji. Obejmuje m.in. zagadnienia:

• techniczne,
• higieniczne,
• sanitarne,
• organizacyjne,
• prawne i
• wychowawcze.

Ważne!

Charakterystyczną cechą przepisów o ochronie pracy jest to, że mają charakter prawa bezwzględnie obowiązującego. Oznacza to, że postanowienia przepisów prawnych nie mogą być zmienione na niekorzyść pracownika, choćby dwie strony stosunku pracy (pracodawca i pracownik) tego sobie życzyły.

Wyrażeniebezpieczeństwo pracy opisuje wszystkie działania i angażowane w nie środki, które służą zapobieganiu urazom i wypadkom przy pracy. Ze względu na charakter, ich nagłość oraz istotę zapobieganie wypadkom jest działaniem podstawowym. „Higiena pracy” obejmuje natomiast działania i środki służące zapobieganiu chorobom zawodowym.

Cele ochrony pracy:

• ochrona pracowników przed wypadkami przy pracy,
• ochrona pracowników przed chorobami zawodowymi,
• ograniczenie zatrudnienia pracowników przy pracach szczególnie ciężkich lub uciążliwych,
• ochrona dóbr materialnych przed zniszczeniem,
• ochrona uprawnień pracowniczych – trwałość stosunku pracy, wynagrodzenia,
• szczególna ochrona młodocianych, kobiet oraz ochrona innych uprawnień pracowniczych (czas pracy, urlopy itp.).

W systemie ochrony pracy wyróżnia się trzy segmenty różniące się usytuowaniem, zakresem uprawnień i odpowiedzialnością za warunki pracy. Są to:

1. segment wykonawczy – łączony z pracodawcą i osobami kierującymi pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów i zasad pracy,
2. segment nadzoru – tworzą go organy państwowe, nadzorujące przestrzeganie przepisów i zasad bhp,
3. segment naukowo-badawczy – Centralny Instytut Ochrony Pracy, Instytut Medycyny Pracy.

W segmencie nadzoru mieszczą się państwowe organy nadzoru nad warunkami pracy. Są to przede wszystkim:

• Państwowa Inspekcja Pracy,
• Państwowa Inspekcja Sanitarna,
• Urząd Dozoru Technicznego,
• Państwowa Straż Pożarna.

Należy pamiętać, że właściwe organy PIP w przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia posiadają uprawnienia do:

1. kierowania wystąpień,
2. wydawania pracodawcy decyzji nakazowych.

Pracodawca – obowiązki i uprawnienia w zakresie bhp

Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Ma obowiązek chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.

Tabela 2. Wybrane obowiązki pracodawcy

Lp.	Pracodawca ma obowiązek
1.	Organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy
2.	Zapewnić przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bhp
3.	Wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń
4.	Reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy
5.	Zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy
6.	Uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących dziecko piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych
7.	Zapewnić wykonanie wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy
8.	Zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy

Na zakres odpowiedzialności pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz powierzenie wykonywania zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy specjalistom spoza zakładu pracy.

W razie gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni przez rożnych pracodawców, pracodawcy ci mają obowiązek:

1. współpracować ze sobą,
2. wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich zatrudnionych pracowników w tym samym miejscu,
3. ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników,
4. informować siebie nawzajem oraz pracowników lub ich przedstawicieli o działaniach w zakresie zapobiegania zagrożeniom zawodowym występującym podczas wykonywanych przez nich prac

(art. 208 § 1 pkt 1–4 kp).

Ważne!

Wyznaczenie koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom.

Pracodawca jest również zobowiązany do informowania pracowników o:

• zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach;
• zasadach postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników;
• działaniach ochronnych i zapobiegawczych podjętych w zakładzie w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń;
• pracownikach wyznaczonych do:
  • udzielania pierwszej pomocy,
  • wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników

(art. 207¹ § 1 kp).

Osoby kierujące pracownikami – obowiązki

Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami mają obowiązek znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 207 § 3 kp).

Tabela 3. Wybrane obowiązki osób kierujących pracownikami

Lp.	Do obowiązków należy
1.	Organizowanie stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy
2.	Dbanie o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem
3.	Organizowanie, przygotowywanie i prowadzenie pracy, z uwzględnieniem zabezpieczenia pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi ze środowiskiem pracy
4.	Dbanie o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przepisami
5.	Egzekwowanie przestrzegania przez pracowników przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
6.	Zapewnienie wykonania zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami

Konsultacje w zakresie bhp

Pracodawca ma obowiązek konsultowania z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkich działań związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy w szczególności dotyczących:

1. zmian w organizacji pracy i wyposażeniu stanowisk pracy, wprowadzania nowych procesów technologicznych oraz substancji i preparatów chemicznych, jeżeli mogą one stwarzać zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników,
2. oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywaniu określonych prac oraz informowania pracowników o tym ryzyku,
3. tworzenia służby bhp lub powierzania wykonywania zadań tej służby innym osobom oraz wyznaczania pracowników do udzielania pierwszej pomocy, a także wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników,
4. przydzielania pracownikom środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego,
5. szkolenia pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Konsultacje mogą odbywać się w ramach powołanej przez pracodawcę komisji bezpieczeństwa i higieny pracy. Jest ona organem doradczym i opiniotwórczym pracodawcy. Powołuje się ją przy zatrudnieniu powyżej 250 pracowników. W skład komisji wchodzą:

• pracownik służby bhp,
• lekarz,
• społeczny inspektor pracy, a także
• przedstawiciele pracowników, wybrani w trybie przyjętym w zakładzie.

Zadaniem komisji jest dokonywanie przeglądów warunków pracy, okresowej oceny stanu bhp, opiniowanie podejmowanych przez pracodawcę środków zapobiegającym wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, formułowanie wniosków dotyczących poprawy warunków pracy oraz współdziałanie z pracodawcą w realizacji jego obowiązków w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Uczestnictwo pracowników w systemie ochrony pracy

Pracownicy lub ich przedstawiciele mogą przedstawiać pracodawcy wnioski w sprawie eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zawodowych. Na umotywowany wniosek pracowników lub ich przedstawicieli dotyczący spraw zagrożenia zdrowia i życia pracowników inspektorzy PIP przeprowadzają kontrole oraz stosują środki prawne przewidziane w przepisach o Państwowej Inspekcji Pracy (art. 237^11a § 2 i 4 kp).

Prawo do bezpiecznej pracy

W razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.

Ważne!

Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, w przypadku gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób.

Odpowiedzialność porządkowa pracownika

Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych, a także przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy pracodawca może stosować:

1. karę upomnienia,
2. karę nagany.

Za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu wczasie pracy – pracodawca może również stosować karę pieniężną.

Kara pieniężna za jedno przekroczenie, jak i za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności, nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia pracownika, a łącznie kary pieniężne nie mogą przewyższać dziesiątej części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty.

Karę uważa się za niebyłą, a odpis zawiadomienia o ukaraniu usuwa się z akt osobowych pracownika po roku nienagannej pracy. Pracodawca może, z własnej inicjatywy lub na wniosek reprezentującej pracownika zakładowej organizacji związkowej, uznać karę za niebyłą przed upływem tego terminu (art. 113 § 1 kp).

Odzież robocza i ochrony osobiste

Pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz informować go o sposobach posługiwania się tymi środkami. Środki ochrony indywidualnej muszą spełniać wymagania dotyczące oceny zgodności (art. 237⁶ § 1 i 3 kp).

Pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie odzież i obuwie robocze:

• jeżeli odzież własna pracownika może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu,
• ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy

(art. 237⁷ § 1 pkt 1 i 2 kp).

W ramach konsultacji pracowniczychpracodawca powinien ustalić rodzaje środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, których stosowanie na określonych stanowiskach jest niezbędne, a także przewidywane okresy użytkowania odzieży i obuwia roboczego. Ustalenia w tym zakresie powinny zostać zawarte w Regulaminie pracy, a u pracodawców zatrudniających mniej niż 20 pracowników, którzy nie mają obowiązku wprowadzania regulaminu pracy, ustalenia w tym zakresie powinny zostać dokonane w formie pisemnej, np. w postaci wewnętrznego zarządzenia czy też tabeli, w której określa się poszczególne rodzaje środków ochrony indywidualnej, odzieży i obuwia roboczego oraz częstotliwość ich wymiany (art. 104¹, art. 237⁸ kp).

Środki ochrony indywidualnej

Zgodnie z obowiązującym podejściem do środków ochrony indywidualnej punktem wyjścia do każdej analizy i każdego działania pracodawcy są zagrożenia występujące w miejscu pracy (na stanowisku pracy), a nie rodzaje ŚOI (jak kiedyś). Te należy zastosować do ochrony danej części ciała. Tak wynika z dyrektywy Komisji (UE) 2019/1832, której wdrożenie wymagało zmiany rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ochrona zdrowia

Obowiązkiem pracodawcy zgodnie z art. 229 kp i wydanym na jego podstawie rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r. poz. 607) jest profilaktyczna ochrona zdrowia i opieka lekarska pracowników.

Obowiązek zapewnieniaopieki lekarskiej przejawia się przede wszystkim w objęciu pracowników badaniami lekarskimi wstępnymi, okresowymi i kontrolnymi. Szczegółowe zasady tych badań ustala wspomniane rozporządzenie.

Ważne!

Badania wstępne mają charakter powszechny i podlegają im wszystkie osoby przyjmowane do pracy, a także pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Wstępnym badaniom lekarskim nie podlegają osoby:

1. przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą;
2. przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli przedstawią pracodawcy aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Badaniom okresowym podlegają pracownicy podczas trwania zatrudnienia w terminach określonych przez lekarza medycyny pracy. W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku pracy.

Badania wstępne, okresowe i kontrolne pracowników oraz inne świadczenia zdrowotne są wykonywane na podstawie pisemnej umowy zawartej przez podmiot obowiązany do ich zapewnienia, z podstawową jednostką służby medycyny pracy (art. 12 ust. 1 ustawy z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy; tekst jedn.: Dz.U. z 2022 r. poz. 437). Podejmowana przez pracodawcę działalność o charakterze profilaktycznym ma również przeciwdziałać powstawaniu chorób zawodowych i innych schorzeń związanych z warunkami pracy. Ma na celu:

• tworzenie materialnego środowiska pracy nieszkodliwego dla zdrowia pracowników – zapobieganie zagrożeniom,
• likwidację źródeł zagrożenia powodujących choroby zawodowe i inne schorzenia związane z warunkami pracy,
• izolowanie pracowników zagrożonych tymi chorobami lub schorzeniami od szkodliwego środowiska pracy.

Realizacja tych celów nakłada na pracodawcę obowiązek stosowania środków zapobiegających chorobom zawodowym i innym schorzeniom, a w szczególności utrzymywania w stałej sprawności urządzeń do przeciwdziałania czynnikom powodującym te choroby i schorzenia.

Pracodawca obowiązany jest do systematycznego prowadzenia badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, a w razie stwierdzenia przekroczeń norm dopuszczalnych stężeń i natężeń tych czynników – do podejmowania określonych działań mających na celu likwidację tych przekroczeń.

W razie stwierdzenia u pracownika choroby zawodowej pracodawca jest obowiązany natomiast do:

• ustalenia przyczyn powstania choroby zawodowej oraz charakteru i rozmiaru zagrożenia tą chorobą,
• przystąpienia niezwłocznie do usuwania czynników powodujących powstanie choroby zawodowej i zastosowania niezbędnych środków zapobiegawczych,
• zapewnienia realizacji zaleceń lekarskich

(art. 235 § 3 pkt 1–3 kp).

Szczególne zagrożenia

Wszelkiemateriały i procesy technologicznemogą być zastosowane w produkcji tylko po uprzednim ustaleniu stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych (art. 220 kp). Niedopuszczalne jest stosowanie substancji chemicznych i ich mieszanin nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację (art. 221 § 1 kp). Stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia iżycia (art. 221 § 3 kp).

Ważne!

Niedopuszczalne jest stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i mieszanin oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.

Zapobieganiu chorobom zawodowym i innym schorzeniom związanym z warunkami pracy mają służyć także inne środki, a w szczególności:

• zapewnienie pracownikom odpowiednich urządzeń higienicznosanitarnych,
• zapewnienie pracownikom niezbędnych środków higieny osobistej,
• zapewnienie pracownikom posiłków profilaktycznych (jeżeli występują przesłanki do ich wydawania).

Obowiązek utrzymanianiezbędnych pomieszczeń i urządzeń higienicznosanitarnych ma charakter powszechny i jest określony w ropbhp oraz w przepisach Prawa budowlanego, a ich rodzaje zależą przede wszystkim od liczby zatrudnionych w zakładzie pracowników i rodzaju wykonywanych prac.

Jednym z obowiązków pracodawcy jest także dostarczenie pracownikomniezbędnych środków higieny osobistej, do których należą: mydło, ręczniki lub urządzenia do osuszania ciała. Zasady realizacji tego obowiązku określają regulacje wewnętrzne.

Szczegółowe zasady przyznawania pracownikomposiłków profilaktycznychokreślają postanowienia rozporządzenia Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. nr 60, poz. 279 ze zm.).

Punkt 2 szkolenia: identyfikacja, analiza i ocena zagrożeń czynnikami szkodliwymi dla zdrowia

Na pracodawcy spoczywa obowiązek:

1. dokonania oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną praca oraz zastosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko,
2. informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami

(art. 226 pkt 1 i 2 kp).

Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i mieszanin chemicznych, materiałów zawierających czynniki biologiczne, rakotwórcze lub mutagenne oraz przy zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.

W następstwie oceny ryzyka zawodowego stosowane środki profilaktyczne, metody oraz organizacja pracy powinny:

1. zapewnić zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników,
2. być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.

Ocena ryzyka zawodowego

Pracodawca ma obowiązek prowadzić dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:

1. opis ocenianego stanowiska pracy, w tym szczególnie:
   1. stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
   2. wykonywanych zadań,
   3. występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
   4. stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
   5. osób pracujących na tym stanowisku;
2. wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
3. datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny

(§ 39a ust. 1–3 ropbhp).

Przedstawione informacje stanowią wykładnię dla zespołów oceniających ryzyko zawodowe co do sposobu jej przeprowadzenia. Rozwinięciem tego tematu są regulacje zamieszczone w Polskiej Normie PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Zgodnie z PN-N-18002:2011 ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza się w sposób usystematyzowany i postrzega się jako proces ciągły, dający podstawę do poprawy warunków pracy. Współudział pracowników w jej przeprowadzeniu może zwiększyć ich zaangażowanie w rozwiązywaniu problemów związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy oraz wpłynąć na lepszą organizację wynikających z niej działań korygujących i zapobiegawczych. Jednocześnie zwiększa to świadomość pracowników co do występujących zagrożeń i sposobów ich ograniczania.

Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza zespół, w skład którego mogą wchodzić:

• pracodawca,
• pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę,
• eksperci spoza organizacji.

Zaleca się przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego okresowo i zawsze wówczas, gdy wykorzystywane do jego oceny informacje straciły swoją aktualność, a w szczególności w następujących sytuacjach:

1. przy tworzeniu nowych stanowisk pracy,
2. przy wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy (np. technologicznych lub organizacyjnych),
3. po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do ocenianych stanowisk pracy,
4. po wprowadzeniu zmian w stosowanych środkach ochronnych.

Regulamin pracy, określając prawa i obowiązki pracodawcy i pracowników związane z porządkiem w zakładzie pracy, powinien ustalać w szczególności obowiązki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, w tym także sposób informowania o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą (art. 104¹ § 1 pkt 8 kp).

Zasady oceny ryzyka zawodowego przy stosowaniu czynników biologicznych zostały sprecyzowane przez przepisy rozporządzenia ministra zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. nr 81, poz. 716 ze zm.; dalej: rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych).

Wybór środków zapobiegawczych eliminujących narażenie pracowników na zagrożenia spowodowane przez szkodliwy czynnik biologiczny lub ograniczających stopień tego narażenia powinien zostać poprzedzony oceną ryzyka zawodowego, na jakie jest lub może być narażony pracownik.

Ocena ryzyka zawodowego powinna uwzględniać w szczególności:

1. klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych;
2. rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;
3. informację na temat:
   • potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego,
   • choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy,
   • stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wykonywaną pracą;
4. wskazówki organów właściwej inspekcji sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy

(§ 5 rozporządzenia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych).

Ocena ta powinna być aktualizowana szczególnie w zakresie zmian mających znaczenie dla zdrowia pracowników w miejscu pracy (§ 6 rozporządzenia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych).

W miejscach pracy, na których istnieje możliwość wystąpienia atmosfery wybuchowej, dokonuje się kompleksowej oceny ryzyka, biorąc pod uwagę co najmniej:

1. prawdopodobieństwo i czas występowania atmosfery wybuchowej;
2. prawdopodobieństwo wystąpienia oraz uaktywnienia się źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych;
3. eksploatowane przez pracodawcę:

• instalacje,
• używane substancje i mieszaniny,
• zachodzące procesy i ich wzajemne oddziaływanie;

4. rozmiary przewidywanych skutków wybuchu.

Wymagania w tym zakresie zostały określone w rozporządzeniu ministra gospodarki z 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz.U. nr 138, poz. 931).

Szczegółowe wymagania w zakresie dokonywania oceny ryzyka zawodowego w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia na czynnik chemiczny w miejscu pracy określone zostały w rozporządzenia ministra zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 poz.1488 ze zm.). Zgodnie z § 2 tego rozporządzenia pracodawca jest zobowiązany do ustalenia, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz do dokonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny. Ocena taka powinna zawierać w szczególności:

• informacje oniebezpiecznych właściwościach czynnika chemicznego, 
• informacjeotrzymane od dostawcy dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zalecenia jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki,
• rodzaj, poziom i czas trwania narażenia, 
• wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, jeżeli zostały ustalone,
• wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone, 
• efekty działań zapobiegawczych,
• wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona, 
• warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ilości tych czynników.

Ocena ryzyka musi również zawierać ocenę tych rodzajów prac, w czasie których może wystąpić istotny wzrost narażenia, w szczególności: 

• podczas remontów i napraw urządzeń; 
• innych działań, które mogą mieć szkodliwy wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie pracowników, także w tych przypadkach, gdy podjęto wszelkie niezbędne środki zapobiegawcze 

(§ 3rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych).

• Polska Norma PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego,
• rozporządzenie ministra gospodarki i pracy z 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2024 r. 1327),
• rozporządzenie ministra gospodarki z 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy, związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz.U. nr 138, poz. 931),
• rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),
• ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ZDROWIA I OPIEKI SPOŁECZNEJ z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r. poz. 607),
• rozporządzenie ministra zdrowia z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. nr 81, poz. 716 ze zm.),
• rozporządzenie ministra zdrowia z 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2016 poz.1488 ze zm.),
• rozporządzenie Rady Ministrów z 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. nr 109, poz. 704 ze zm.),
• rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz.U. nr 60, poz. 279 ze zm.),
• ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U z 2023 r. poz. 1465 ze zm.),
• ustawa z 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2022 r. poz. 437).
•      1 Zagadnienia, jakie przedstawiamy w tym artykule, wynikają z ramowego programu szkolenia okresowego pracodawców i innych osób kierujących pracownikami:
• wybrane regulacje prawne z zakresu prawa pracy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, z omówieniem źródeł prawa międzynarodowego (m.in. ochrona pracy, źródła prawa pracy, zakres obowiązków i uprawnień pracodawcy, osób kierujących pracownikami, pracowników i organizacji społecznych w zakresie bhp),
• identyfikacja, analiza i ocena zagrożeń czynnikami szkodliwymi dla zdrowia, uciążliwymi i niebezpiecznymi oraz ocena ryzyka związanego z tymi zagrożeniami (m.in. przygotowanie zespołu i stosownych procedur do wykonania oceny ryzyka zawodowego).