Przy ocenie ryzyka zawodowego obowiązuje zasada, że nie można uznać stanowiska pracy za bezpieczne, jeżeli nie są spełnione wymagania obowiązujących przepisów prawnych w zakresie ochrony zdrowia. Każde stanowisko pracy powinno być zatem ocenione nie tylko od strony zagrożeń i narażeń, ale również z punktu widzenia ergonomii.W artykule omawiamy zagadnienia dotyczące wpływu ergonomii stanowisk pracy na wynik oceny ryzyka zawodowego. Potwierdzamy tezę, że warunki ergonomiczne powinny być brane pod uwagę przy ocenie ryzyka zawodowego na każdym ocenianym stanowisku pracy, począwszy od fazy analizy zagrożeń, a na szacowaniu prawdopodobieństwa zaistnienia straty kończąc.

Warto zapamiętać:

„Nie można szacować ryzyka (oceniać) jako bardzo małe, dopuszczalne lub nieistotne, jeżeli nie są spełnione warunki ergonomii”.

„Opisując stanowisko pracy, trzeba uwzględnić nie tylko zagrożenia wypadkowe i chorobowe, ale wszystkie niedogodności i uciążliwości zewnętrzne i wewnętrzne występujące w procesie”.

„Im większy wydatek energetyczny niezbędny do wykonania zadania, tym praca mniej ergonomiczna”.

„Pracownicy najlepiej wiedzą, co i w jakim stopniu utrudnia im wykonanie zadania, co powoduje największe zmęczenie czy znużenie pracą. Bez bezpośredniej rozmowy na stanowisku pracy można przeoczyć wiele niedogodności czy zagrożeń.”

Artykuł będzie pomocny przy omówieniu zagadnień dotyczących wpływu ergonomii stanowisk pracy na wynik oceny ryzyka zawodowego w ramach szkolenia okresowego pracodawców wykonujących zadania służby bhp. Dotyczy szczególnie punktów szkolenia:

• punkt 2: Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy (ergonomia koncepcyjna i korekcyjna),
• punkt 3: Metody identyfikacji, analizy i oceny zagrożeń oraz oceny ryzyka związanego z tymi zagrożeniami:

Proponuję jednak, aby zagadnienia w nim poruszane były przedstawiane także w trakcie każdego szkolenia pracodawców i innych osób kierujących pracownikami.

Wymagania prawne dotyczące ergonomii

Ocena ryzyka powinna uwzględniać możliwości konkretnego człowieka do bezpiecznego wykonania pracy W ocenie ryzyka zawodowego należy zatem uwzględniać osoby zatrudnione na stanowisku pracy. Wymagania prawne dotyczące oceny ryzyka zawodowego przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Wymagania prawne dotyczące ergonomii

Lp.	Aspekt	Opis
1.	Ocena ryzyka zawodowego	Uwzględnia wszystkie czynniki środowiska pracy oraz sposoby wykonywania prac
2.	Dokumentacja	Pracodawca prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych środków profilaktycznych
3.	Opis stanowiska	Dokument potwierdzający ocenę ryzyka powinien uwzględniać opis ocenianego stanowiska pracy
4.	Ręczne prace transportowe	Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe przy ręcznych pracach transportowych
5.	Hałas i drgania mechaniczne	Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z narażeniem pracowników na hałas lub drgania mechaniczne
6.	Promieniowanie optyczne	Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z ekspozycją na promieniowanie optyczne, uwzględniając zagrożenia takie jak olśnienie, pożar lub wybuch
7.	Poziom ekspozycji	Promieniowanie optyczne nie jest uznawane za szkodliwe, jeśli poziom ekspozycji nie przekracza 0,4 wartości MDE
8.	Źródła światła	Stosowanie źródeł światła w odpowiednich oprawach i odległości od ciała pracownika

Adnotacje do tabeli 1:

pkt. 2–3. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien zawierać wyszczególnienie:

• stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
• wykonywanych zadań,
• występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
• stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
• osób pracujących na tym stanowisku.

pkt. 4. Przy ręcznych pracach transportowych pracodawca powinien wziąć pod uwagę:

• masę, rodzaj i położenie środka ciężkości przemieszczanego przedmiotu,
• warunki środowiska pracy, w tym w szczególności temperaturę i wilgotność powietrza oraz poziom czynników szkodliwych dla zdrowia,
• organizację pracy, w tym stosowane sposoby wykonywania pracy,
• indywidualne predyspozycje pracownika, takie jak sprawność fizyczna, wiek i stan zdrowia.

pkt. 5. Przy narażeniu pracowników na hałas lub drgania mechaniczne należy uwzględnić:

• skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynikające z interakcji między hałasem a drganiami mechanicznymi,
• pośrednie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika wynikające z interakcji pomiędzy hałasem a sygnałami bezpieczeństwa lub innymi dźwiękami, które pracownik powinien obserwować w celu ograniczenia ryzyka wypadku przy pracy,
• pośrednie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika wynikające z oddziaływań drgań mechanicznych na środki pracy lub miejsce pracy, takich jak zakłócenia stabilności konstrukcji lub złączy, utrudnione operowanie elementami sterowniczymi, nieprawidłowości w odczytach wskazań aparatury kontrolno-pomiarowej,
• wpływ niskich temperatur i zwiększonej wilgotności na pracowników narażonych na działanie drgań mechanicznych, a szczególnie drgań miejscowych.

Przygotowanie oceny ryzyka

Przy ocenie ryzyka zawodowego należy postępować w taki sposób, aby nie pominąć w nim aspektów ergonomicznych procesu pracy. Dlatego należy uwzględniać poniższe zagadnienia:

• Każde stanowisko pracy niespełniające wymagań przepisów bhp nie może być potraktowane jako stanowisko bezpieczne.
• Należy sprawdzić wymagania przepisów odnoszące się do wymagań ergonomii, a w szczególności dotyczące pomieszczeń pracy i miejsc jej wykonywania, środowiska pracy, poszczególnych maszyn, urządzeń, narzędzi, znaków i sygnałów bezpieczeństwa, sposobów wykonywania pracy i jej organizacji, dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.
• Analizując i opisując stanowisko pracy, powinno się uwzględnić nie tylko zagrożenia wypadkowe i chorobowe, ale wszystkie niedogodności i uciążliwości zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne występujące w procesie.
• Informacje uzyskuje się bezpośrednio od zatrudnionych pracowników i z wyników przeprowadzonych obserwacji procesu pracy.
• Należy sprawdzić wyniki badania wydatku energetycznego – im większy wydatek energetyczny niezbędny do wykonania zadania, tym praca mniej ergonomiczna.
• Trzeba sprawdzić zapisy z przeglądów stanowisk pracy i przyjrzeć się warunkom, jakie tam panują. Chodzi o przyjrzenie się procesowi pracy i zwrócenie uwagi na zagadnienia typu:

• dlaczego pracownik wykonuje pracę na stojąco, jeżeli może na siedząco?
• dlaczego wychyla się poza strefę bezpieczną?
• dlaczego pracuje przy zdjętej osłonie części wirujących?
• dlaczego nie włącza wentylacji odciągowej?
• dlaczego niechętnie używa np. fartucha spawalniczego czy innych ochron indywidualnych?
• dlaczego części, materiały przenosi w rękach czy kieszeniach itd.

• Analizując przyczyny wypadków przy pracy, zdarzeń potencjalnie wypadkowych, należy znaleźć i wypisać te przyczyny, które w sposób bezpośredni czy pośredni miały wpływ na ich zaistnienie. Wiele z nich bierze swój początek z powodu niezachowania warunków ergonomicznych przy wykonywaniu zadania, np. ograniczona przestrzeń uniemożliwiająca przyjęcie bezpiecznej postawy przy dźwiganiu ciężarów, niezrozumienie sygnałów z powodu braku ich jednoznaczności (kolor, dźwięk) lub niemożliwości wyłonienia ich z ogólnego nadmiaru informacji, nieprawidłowe oświetlenie powodujące olśnienia lub migotania światła, zbyt ciężkie narzędzie do wykonania czynności w ograniczonej przestrzeni, ochrony indywidualne ograniczające swobodę ruchów lub widzenia itd.
• Analizując przyczyny zachorowania pracowników na choroby mające związek z warunkami pracy (nie tylko zawodowe), należy sprawdzić, gdzie pracownicy najczęściej chorują (w którym wydziale) albo przy wykonywaniu jakich prac czy zatrudnieniu, np. zapalenie korzonków nerwowych, górnych dróg oddechowych, reumatyzm, choroby oczu (zapalenie spojówek), czy przeziębienie. Uzyskanie tych informacji jest dzisiaj znacznie utrudnione, ale z działów kadr można otrzymać dane ogólne, statystyczne, a od lekarza medycyny pracy (bez podawania nazwisk pacjentów) bardziej szczegółowe, pokazujące, które warunki na stanowiskach pracy w konkretnych miejscach mogą być przyczyną zachorowań, a jeśli tak, to może znaczyć, że warunki ergonomii nie są tam zachowane. Rozmowy z pracownikami, którzy często chorują, będą również źródłem informacji o warunkach pracy.
• Należy zbierać opinie od pracowników – to oni najlepiej wiedzą, co i w jakim stopniu utrudnia im wykonanie zadania, co powoduje największe zmęczenie czy znużenie pracą, a także co wprowadzić, zmienić, aby poprawić warunki pracy. Bez bezpośredniej rozmowy na stanowisku pracy można nie zaobserwować wielu niedogodności czy wręcz zagrożeń.
• Należy dokonać analizy porównawczej wydajności pracy. Jeżeli są w zakładzie podobne stanowiska pracy z podobnymi maszynami, na których pracownicy o podobnych kwalifikacjach wykonują podobne produkty, a wydajność pracy znacznie się różni, to może mieć na to wpływ właśnie ergonomia pracy w swoich szczegółach: hałas, oświetlenie, temperatura powietrza, wilgotność i przeciągi, przestrzeń pracy, dostęp do miejsc składowania, układy sterowania itp. Może to być również spowodowane nierytmicznością dostaw materiałów lub awaryjnością urządzeń i zbyt długim czasem ich naprawy, co powoduje z jednej strony przerwy w pracy (odpoczynek), ale z drugiej wymaga znacznego wysiłku fizycznego i psychicznego do terminowego wykonania zadania. Może to być również spowodowane złą organizacją prac albo złymi stosunkami społecznymi na wydziale. Wszystkie i podobne przyczyny mieszczą się w obszarze ergonomii i są powodem nerwowości w pracy.
• Należy zbadać, kto wykonuje konkretną pracę na danym stanowisku i miejscu. Należy opisać osoby na nim zatrudnione pod kątem takich cech, jak płeć, wzrost, waga, wiek, warunki zdrowotne, a nawet predyspozycje fizyczne czy psychiczne i czy te cechy nie będą powodować wzrostu prawdopodobieństwa zaistnienia urazu, choroby, pogorszenia stanu zdrowia albo tylko zmęczenia fizycznego, psychicznego lub dyskomfortu.
• Trzeba przejrzeć zapisy stanowiskowych instrukcji bhp i instrukcji wykonywania prac oraz tematykę szkoleń bhp i sprawdzić, czy uwzględniają zasady ergonomii.
• Ostatnim krokiem będzie przeprowadzenie analizy i pogrupowanie wszystkich nieprawidłowości w zakresie ergonomii pod kątem ich możliwych skutków zdrowotnych dla pracującego.

Do przeprowadzenia rzetelnej oceny ryzyka zawodowego powinno się dokonać ergonomicznej oceny stanowiska pracy, czyliprzeprowadzić diagnozowanie ergonomiczne, którego przedmiotem są relacje zachodzące w układzie człowiek – obiekt techniczny – środowisko pracy.

Przykład:

Projektowanie przestrzeni stanowisk pracy

Gdyby oceniać puste stanowisko pod kątem występowania zagrożeń, np. dla narządu ruchu, ryzyko wystąpienia negatywnych skutków byłoby minimalne. Ale sytuacja może się zmienić, gdy na stanowisku znajdzie się pracownik i zacznie wykonywać pracę, pochylać się, skręcać tułów przy powtarzalnych ruchach bez korzystania z zapewnionych przez pracodawcę udogodnień. To samo stanowisko może okazać się nieergonomiczne, jeśli pracujący na nim człowiek będzie bardzo wysokiego lub niskiego wzrostu.

Do projektowania przestrzeni stanowisk pracy, a także ich wyposażenia (maszyny, narzędzia, stoły, regały, krzesła itp.) zgodnie z kryteriami ergonomicznymi wykorzystuje się podstawowe wymiary ciała użytkowników podawane w postaci centylowej w celu zorientowania się, jaka część populacji będzie usatysfakcjonowana proponowanymi rozwiązaniami pod względem wygody i funkcjonalności.

Oceniając stanowisko pracy pod względem spełnienia warunków ergonomicznych, należy zdawać sobie sprawę z tego, że zdecydowana większość środków produkcji podstawowych i pomocniczych została zaprojektowana dla tzw. przeciętnego człowieka. Może się więc zdarzyć, że niektóre maszyny, narzędzia czy inne przedmioty wyposażenia nie będą odpowiednie dla zatrudnionego pracownika, np. przeciętny stół będzie za niski dla osób mających więcej niż 185 cm wzrostu, typowy fotel obrotowy stosowany na stanowisku komputerowym nie będzie odpowiedni dla osoby o wzroście 190 cm i wadze 130 kg, a typowa wiertarka elektryczna nie będzie ergonomiczna dla osoby leworęcznej.

Przykład pokazuje dobitnie, że bezpieczne i ergonomiczne stanowisko, to takie, które jest dostosowane do konkretnego człowieka, a wprowadzone po ocenie ryzyka zawodowego działania profilaktyczne mogą okazać się nieskuteczne, jeśli nie są odpowiednie do warunków psychofizycznych, poziomu wiedzy i kultury bezpieczeństwa człowieka.

Definicje

Funkcjonuje wiele definicji ergonomii, od związanych z wydajnością pracy do tzw. humanitarnych. W tabeli 1 przedstawiono kilka z nich.

Tabela 2. Definicje ergonomii

Lp.	Definicja
1.	Nauka zajmująca się badaniem warunków pracy, przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do właściwości fizycznych i psychofizycznych człowieka, z punktu widzenia zapewnienia jak najefektywniejszych warunków wykonywania pracy
2.	Nauka zajmująca się zasadami i metodami dostosowania pracy do człowieka, a więc konstrukcji urządzeń technicznych i kształtowania materialnego środowiska pracy, jakie wynikają z wymagań fizjologii i psychologii pracy. Ergonomia ma charakter organizacyjno-techniczny, czyli zajmuje się organizacją działania ludzkiego (organizacją stanowisk pracy, metod produkcji, metod pracy, organizacją nadzoru) oraz przystosowaniem do człowieka konstrukcji wszelkich urządzeń, z którymi człowiek ma do czynienia podczas procesu pracy (budynków, pomieszczeń pracy i ich elementów, urządzeń technicznych: maszyn, środków transportu, narzędzi, środków pomocniczych, materiałów i elementów wyposażenia stanowisk pracy, a także materialnego środowiska pracy)
3.	Nauka o pracy zajmująca się dostosowaniem warunków pracy do możliwości człowieka w aspekcie morfologicznym (zewnętrzna i wewnętrzna budowa ciała), fizjologicznym (czynności mięśni i narządów zmysłu) i psychicznym (poziom inteligencji, wrażliwości emocjonalnej)
4.	Ergonomia (wg J. Rosnera) bada funkcjonalne możliwości i właściwości człowieka w procesach pracy, które sprawiają, że praca staje się bardziej sprawna, a jednocześnie przyczyniają się do duchowego i fizycznego rozwoju człowieka pracującego, zapewniają mu bezpieczeństwo i wygodę oraz chronią jego zdrowie i zdolność do pracy
5.	Wg Towarzystwa Ergonomicznego (The Ergonomics Society) ergonomia to zastosowanie informacji naukowych do projektowania obiektów, systemów i środowiska na potrzeby człowieka
6.	Ergonomią (wg J. Koczocik-Przedpelskiej) nazywamy łączne zastosowanie nauk technicznych oraz niektórych nauk biologicznych i społecznych dla zapewnienia w stosunkach między człowiekiem a pracą optymalnych warunków wzajemnego dostosowania się w celu zwiększenia wydajności pracy i przyczynienia się do pomyślności pracownika

Istotny wkład do ergonomii dają takie nauki, jak: psychologia inżynieryjna, fizjologia pracy, antropometria, higiena pracy, teoria wypadkowości przy pracy, teoria organizacji pracy. Elementy tych nauk wchodzą w skład syntezy, na której rozwija się ergonomia.

Ważne!

W procesie pracy to nie człowiek ma się dostosować do stanowiska pracy, ale stanowisko pracy z całym swoim wyposażeniem i organizacją powinno być dostosowane do człowieka, tak aby mógł wydajnie i bezpiecznie pracować. Wymiary ludzkiego ciała i wymagania psychofizyczne człowieka są głównymi czynnikami kształtującymi tworzoną sztucznie przestrzeń, w której wykonywana jest praca.

Dla pełnego spełnienia wymogów ergonomii człowiek powinien kształcić się i doskonalić w:

• metodach pracy,
• rozpoznawaniu zagrożeń i uciążliwości pracy, wraz z ich skutkami dla zdrowia, a także sposobach unikania uciążliwości i ograniczania zagrożeń.

Dopiero w takim zestawieniu działań będzie można mówić o spełnieniu wymogów bhp i ergonomii na stanowiskach pracy, czyli o maksymalnym zapewnieniu bezpieczeństwa zatrudnionym.

Kształtowanie czynników ergonomicznych ma ograniczać:

• poziom zagrożeń,
• poziom wypadkowości i uciążliwości na stanowisku pracy,

będące skutkiem niezgodnego z celami ergonomii projektowania, wykonania i utrzymania pomieszczeń i stanowisk pracy wraz z ich wyposażeniem produkcyjnym oraz pomocniczym.

Podział ergonomii w aspekcie oceny ryzyka zawodowego

Ergonomia dzieli się na:

• koncepcyjną, która zajmuje się problematyką ergonomicznego projektowania zakładów, stanowisk pracy i metod pracy oraz zasad konstrukcji wszelkich urządzeń technicznych;
• korekcyjną zajmującą się problematyką usprawniania istniejących już warunków i metod pracy w czynnych zakładach pracy.

Sposoby funkcjonowania obu tych działów ergonomii są podobne i wzajemnie się uzupełniają. Zajmując się ergonomią w aspekcie oceny ryzyka zawodowego można powiedzieć, że:

• ergonomia koncepcyjna dotyczyć będzie wstępnej oceny ryzyka dokonywanej przed przekazaniem do użytkowania nowych czy zmienianych stanowisk pracy,czyli takich sytuacji, jak:
  • tworzenie nowych stanowisk pracy i modernizacja już istniejących,
  • zakupy nowych maszyn, urządzeń, narzędzi,
  • wprowadzanie nowych technologii czy zmiana organizacji pracy

– w celu niedopuszczenia do stwarzania w przyszłości niekorzystnych relacji człowiek – maszyna (środowisko pracy), mogących być przyczyną dodatkowych zagrożeń;

• ergonomia korekcyjna (praktyczna) dotyczyć będzie procesu oceny ryzyka zawodowego na czynnych stanowiskach pracydla oceny zagrożeń, ich eliminacji czy ograniczania skutków i dalej dla poprawy warunków pracy przez wprowadzanie korekt, usuwanie niedogodności w zakresie:
  • pomieszczeń pracy,
  • technicznego wyposażenia stanowisk,
  • sposobów wykonywania zadań,
  • organizacji pracy, czynników środowiska pracy itd.

Nieergonomiczne stanowisko pracy

Sytuacje niezgodności organizacji stanowisk pracy i jej wykonywania z zasadami ergonomii powodują różne negatywne skutki zdrowotne dla pracowników, które zostały zebrane w tabeli 3.

Tabela 3. Skutki nieergonomicznych stanowisk pracy

Lp.	Skutki	Opis
1.	Urazowe – bezpośrednie	Nieprawidłowa pozycja ciała przy dźwiganiu (uraz kręgosłupa – wypadek przy pracy)
2.	Urazowe – pośrednie	Nieprawidłowe oświetlenie stanowiska pracy powodujące niedoświetlenie albo olśnienia, będące przyczyną nieprawidłowej oceny odległości w pobliżu ruchomych części maszyny (niebezpieczne zbliżenie dłoni, pochwycenie przez ruchomą część – uraz – wypadek)
3.	Chorobowe	Konieczność wykonywania przez całą zmianę roboczą powtarzalnych ruchów z użyciem tych samych grup mięśni (choroby układu ruchu)
4.	Uciążliwości fizyczne	Długotrwała siedząca albo stojąca pozycja przy pracy (bóle mięśni i stawów)
5.	Uciążliwości psychiczne	Zbyt duża liczba przyrządów i sygnalizatorów rozmieszczonych na niewielkiej przestrzeni, wymagająca znacznego wysiłku psychicznego do przeprowadzania analizy procesu technologicznego (rozdrażnienie, stres, zmęczenie)
6.	Dyskomfort	Biurowa praca koncepcyjna wykonywana w klimatyzowanym pomieszczeniu bez możliwości miejscowej regulacji temperatury i wilgotności powietrza, ze słyszanym ciągłym szumem nawiewanego powietrza (dodatkowe zmęczenie spowodowane nie tyle wysiłkiem związanym z pracą, ile wynikającym z warunków środowiska pracy)

Przykład:

Nieergonomiczne stanowiska pracy

1. Stanowisko będzie nieergonomiczne, jeśli:

• jest zbyt ciasno,
• jest za gorąco, za zimno, za wilgotno lub za sucho,
• występują przeciągi,
• jest zbyt ciemno, zbyt jasno albo występują olśnienia,
• występuje ciągły, nawet ledwo słyszalny, hałas,
• występują ciągłe, odczuwalne drgania mechaniczne,
• środki pracy mają zbyt niską (wysoką) temperaturę,
• występuje natłok informacji,
• odbierane sygnały są niejednoznaczne,
• stosowana kolorystyka powoduje rozdrażnienia albo uśpienie czujności,
• wyczuwane są nieprzyjemne zapachy,
• pracownik narażony jest na widok drastycznych sytuacji.

2. Praca nie będzie ergonomiczna, jeżeli:

• wymaga:
  • częstego sięgania za wysoko,
  • częstego schylania się,
  • dźwigania, przenoszenia ciężkich lub nieporęcznych przedmiotów,
  • używania znacznej siły,
  • powtarzalności tych samych ruchów (monotonia, monotypia),
  • ciągłego stania albo ciągłego siedzenia,
  • przyjmowania nieneutralnych pozycji całego ciała i (lub) poszczególnych jego części;
• powoduje:

• znaczne obciążenie umysłu albo nie wymaga prawie żadnego dociążenia umysłu,
• przeciążenie percepcyjne,
• obciążenie emocjonalne.

Przykład pokazuje, że w ocenie ryzyka zawodowego nie można pominąć ergonomicznej analizy stanowiska pracy z jego umiejscowieniem, wyposażeniem i organizacją pracy.

Wszędzie tam, gdzie nie są spełniane warunki ergonomiczne, ryzyko wystąpienia zagrożenia czy narażenia może niekiedy być trudne do oszacowania, ale przyjąć należy zasadę, że lepiej ryzyko nawet przeszacować niż pominąć.

Ergonomia stanowisk pracy ma poprawiać bezpieczeństwo, co jest równoznaczne z ograniczeniem ryzyka zawodowego. Jeżeli na ryzyko zawodowe mają wpływ:

• skutki zagrożenia,
• ekspozycja (czas przebywania w zagrożeniu),
• prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego,

we wszystkich sytuacjach niespełnienia warunków ergonomicznych elementem podnoszącym poziom ryzyka będzie prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niebezpiecznego zachorowania.

Nie można szacować ryzyka (oceniać) jako bardzo małe, dopuszczalne lub nieistotne, jeżeli nie są spełnione warunki ergonomii.

Nieergonomiczne stanowiska pracy, organizacja prac oraz urządzenia i narzędzia są zawsze czynnikiem podnoszącym poziom ryzyka zawodowego.

Ocena warunków pracy z użyciem drabin – przykład

W zakładzie przeprowadza się różne prace z użyciem drabiny wewnątrz lub na zewnątrz obiektów. Tabela 4 przedstawia możliwe niebezpieczeństwa, na które mogą być narażeni montażyści przy pracach związanych z naprawą elementów osłonowych elewacji budynku wykonywanych z drabiny (podobne sytuacje mogą dotyczyć dekarzy, elektryków, malarzy).

Tabela 4. Zagrożenia przy pracach wykonywanych z drabiny – przykład

ŹRÓDŁO ZAGROŻEŃ		PRZYKŁADY MOŻLIWYCH ZAGROŻEŃ
1. Czynność
a.	Montaż /demontaż	Jedną ręką pracownik trzyma element, drugą ręką używa narzędzia – nie ma możliwości trzymania się drabinyPo poluzowaniu wkrętów element może nagle spaść – utrata równowagi
b.	Użycie wiertarki elektrycznej	Ześlizgnięcie się wiertła – utrata równowagiWiertło może się zakleszczyć – utrata równowagiPrzy wchodzeniu/schodzeniu pracownik może się zaplątać w przewód elektryczny
2. Miejsce pracy
a.	Stabilne i równe podłoże	Podłoże w trakcie pracy może stać się śliskie – drabina się ześlizgnie
b.	Podłoże jest nierówne	Drabina może się przechylić i przewrócić
c.	Podłoże miękkie (piasek, trawa)	Drabina może się zapaść i przewrócićPodłoże może się zmienić w trakcie dnia, np. zamarznięta ziemia może się roztopić (w zimie), deszcz rozmiękczy podłoże
d.	Przejeżdżające pojazdy	Przy braku odpowiedniego wygrodzenia i zabezpieczenia miejsca pracy:pojazd zaczepi o drabinę – utrata równowagi lub przewrócenie drabiny,pojazd przejeżdża zbyt blisko drabiny – nagła reakcja pracownika i utrata równowagi
e.	Przechodzący ludzie	Przy braku odpowiedniego wygrodzenia i zabezpieczenia miejsca pracy przechodzący może potknąć się i upaść na drabinę albo tylko o nią zaczepić, np. prowadząc wózek czy przenosząc długi przedmiot – utrata równowagi
3. Warunki pogodowe
a.	Zimno	Ręce są tak przemarznięte, że pracownik nie może się trzymać drabiny (szczególnie metalowej), a trzymany przedmiot może mu wypaść z ręki, powodując utratę równowagi
b.	Upał, słońce	Pracownik jest wystawiony na bezpośrednie promieniowanie słoneczne: możliwe jest odbicie promieni – efekt olśnienia, przemęczenie upałem – utrata równowagi
c.	Wiatr, burza	Pracownik chwyta zwiewany przez wiatr przedmiot – utrata równowagiDrabina może się przewrócić wraz z pracownikiemBezpośrednio w pracownika lub w drabinę mogą uderzyć spadające (np. z dachu) przedmioty – utrata równowagi lub nawet przewrócenie drabinyPiasek, kurz zasypuje oczy pracownikowi – utrata równowagi
d.	Deszcz	Drabina jest śliska – poślizgnięcie, upadekZabłocone są podeszwy butów – poślizgnięcie, upadekMateriał i sprzęt do pracy są mokre i śliskie – większa uwaga skupiona na ich trzymaniu niż na utrzymaniu prawidłowej pozycji ciała
4. Materiał, sprzęt do pracy
a.	Materiał jest nieporęczny lub zbyt ciężki	Może wypaść z ręki – utrata równowagiUtrudnia wejście na drabinę i utrzymanie równowagi
b.	Materiał ma ostre krawędzie	Może prowadzić do zranienia – nagła reakcja pracownika i utrata równowagi
5. Ergonomia
a.	Czynność wymaga użycia znacznej siły	Spada krzywa wydajności i wzrasta niebezpieczeństwo upadku
b.	Długotrwała nieprzerwana praca	Spada krzywa wydajności i wzrasta niebezpieczeństwo utraty równowagi wynikające ze zmęczenia
c.	Drabina ze szczeblami – długotrwała nieprzerwana praca	W przeciwieństwie do drabiny schodkowej fizyczne obciążenie jest znacznie większe i z tego powodu wzrasta prawdopodobieństwo utraty równowagi
d.	Położenie miejsca montażu wymaga długiej, przystawnej drabiny	Drabina przystawna jest mniej stabilna od rozstawnej i w połączeniu z rodzajem czynności czy warunkami lokalnymi wymaga większej uwagi i precyzji ruchów
e.	Drabina niedobrana do miejsca montażu elementu	Zbyt wysoka – pracownik jest znacznie wychylony za krawędź drabiny – trudności z utrzymaniem równowagiZbyt niska – pracownik stoi na przedostatnim szczeblu – dodatkowy wysiłek przy schylaniu się po materiały
f.	Tempo pracy	Pośpiesznie wykonywane czynności z powodu narzuconego terminu wykonania zadania czy dla własnych korzyści (zarobek, czas wolny) powodują wzrost prawdopodobieństwa popełnienia błędu
6. Osoba realizująca zadanie
a.	Ogólny stan zdrowotny	Mogą powstać dodatkowe niebezpieczeństwa spowodowane np. lękiem wysokości, chorobą (np. cukrzyca, epilepsja), przyjmowaniem lekarstw, używaniem alkoholu, narkotyków, naturalnym procesem starzenia się
b.	Chwilowy nastrój	Kłopoty, problemy rodzinne czy zła atmosfera w zakładzie pracy mogą wpływać negatywnie nie tylko na psychikę, ale także na stan fizyczny pracownika
c.	Waga i wzrost pracownika	Zbyt duża waga pracownika przy posadowieniu drabiny na niezbyt stabilnym gruncie albo niski wzrost pracownika przy konieczności sięgania do nieco odleglejszych miejsc mogą mieć znaczący, negatywny wpływ na bezpieczeństwo pracy
d.	Doświadczenie, poinstruowanie	Pracownik niedoświadczony lub niepoinstruowany jest bardziej podatny na wypadek przez np. nieprawidłowe ustawienie drabiny, nieprawidłowy dobór drabiny (wysokość, rodzaj), nieprawidłowe wchodzenie, schodzenie – szczególnie z materiałem, przyjmowanie nieprawidłowej pozycji na drabinie
e.	Używanie środków ochrony indywidualnej	Hełm może ograniczać widoczność, może się zsunąć, spaść i wywołać nagłą reakcję pracownikaOkulary ochronne mogą zajść parą, mogą się zsunąć, co będzie skutkowało ograniczeniem widoczności i konieczność ingerencji pracownika (wykonywanie dodatkowych czynności)
f.	Pracownik nosi okulary korygujące wzrok	Okulary mogą zajść parą, spaść, zbić się, powodując nagłą reakcję pracownika i utratę równowagi
g.	Wpływ zachowania innych pracowników	Inni pracownicy:wychylają się poza obrys drabiny,stają na ostatnim szczeblu drabiny,stosują drabinę rozstawną jako przystawną,wnoszą znaczny ciężar po drabinie,nie zabezpieczają miejsca pracy,więc ja też mogę tak wykonywać pracę
h.	Rutyna	Wiele razy:używałem tej samej „nieco” uszkodzonej drabiny,wychylałem się poza obrys drabiny,stawałem na ostatnim szczeblu drabiny,stosowałem drabinę rozstawną jako przystawną,wnosiłem znaczny ciężar po drabinie,nie zabezpieczałem miejsca pracy,to dzisiaj też mi się uda
i.	Brak lub niedostateczna kontrola stanu technicznego drabiny	Niezwrócenie uwagi na uszkodzenia: podłużnic, szczebli czy stopni, taśm tekstylnych czy łańcuszków i zawiasów w drabinie rozstawnej, stóp drabiny może być przyczyną upadku pracownika

Omówiony przykład z tabeli 4 pokazuje, że poszczególne zagrożenia wywołują różny potencjał ryzyka, a zagrożenia mogą się potęgować. Przede wszystkim wskazuje jednak, że większość zagrożeń ma podłoże właśnie w niezachowaniu ergonomicznych warunków pracy.

Czynniki ryzyka

Zagrożenia, które wynikają z nieprzystosowania warunków pracy na danym stanowisku pracy do możliwości fizycznych konkretnego człowieka, określa się mianem ergonomicznych (biomechanicznych) czynników ryzyka. Czynniki te powinny być uwzględnione w karcie oceny ryzyka zawodowego, tak jak podano w tabeli 5.

Tabela 5. Czynniki ryzyka

Lp.	Czynniki	Przykłady
1.	Chorobowe	Hałas; drgania mechaniczne; promieniowanie; dźwiganie i przenoszenie ciężarów; nieergonomiczna pozycja przy pracy: nieneutralne pozycje całego ciała i (lub) jego segmentów, na przykład pozycja skręcona czy zgięta; używania znacznej siły – nieakceptowane wartości w trakcie wykonywania czynności roboczej; powtarzalność ruchów – niekorzystna dla zdrowia ze względu na wysoką częstotliwość powtórzeń i czas trwania każdego ruchu oraz wykonywanie w pobliżu skrajnych położeń kątowych w stawach; inne przeciążenie fizyczne; przeciążenie intelektualne; za niska czy za wysoka temperatura; niska temperatura otoczenia i (lub) środków pracy; drgania mechaniczne; przeciągi; nieergonomiczne środki ochrony indywidualnej; monotypia ruchów; stres; mobbing
2.	Zwiększające prawdopodobieństwo zaistnienia wypadku przy pracy	Ciasne pomieszczenia; wąskie przejścia, dojścia, wejścia; niewłaściwe – nieergonomiczne usytuowanie stanowisk pracy, a także urządzeń podstawowych i pomocniczych na stanowisku pracy; nieodpowiednie, nieergonomiczne narzędzia; brak lub nieodpowiednie środki pomocnicze; wykonywanie pracy ręcznie zamiast przy użyciu czynnika materialnego; nieodpowiednie, nieergonomiczne rozmieszczenie i składowanie przedmiotów pracy (surowców, półproduktów, produktów itp.); praca w bałaganie; brak możliwości przyjęcia odpowiedniej pozycji ciała przy podnoszeniu czy przenoszeniu materiałów, a także nieergonomiczne pojemniki; nieergonomiczne elementy sterownicze; niezrozumiała, niejednoznaczna sygnalizacja zagrożeń; nieprawidłowa, nieergonomiczna organizacja prac, w tym: podział pracy, rozplanowanie zadań, niewłaściwa koordynacja prac zbiorowych, wykonywanie pracy w zbyt małej obsadzie osobowej; nieodpowiednie oświetlenie czy olśnienia; za niska czy za wysoka temperatura; brak czy nieodpowiednie wyposażenie pomocnicze dla danej czynności czy konkretnego pracownika; przeciążenie fizyczne czy intelektualne; wymuszone tempo pracy; monotonia; nieergonomiczne środki ochrony indywidualnej; nieprawidłowa organizacja prac (np. stała praca z drabiny zamiast z pomostu); brak możliwości zastosowania odpowiednich środków ochrony indywidualnej (np. brak pewnego punktu zaczepienia linki ograniczającej skutki upadku z wysokości; spadający hełm)
3.	Zwiększające prawdopodobieństwo zaistnienia choroby	Nieergonomiczne środki ochrony indywidualnej (np. niedopasowane do cech antropologicznych i stanu zdrowia pracownika, nieposiadające odpowiedniego zakresu regulacji w celu dopasowania do cech indywidualnych użytkownika, utrudniające równoczesne stosowanie kilku wymaganych ochron lub utrudniające wykonywanie pracy); brak przerw w pracy; praca w stresie; wymuszone tempo pracy; niewydawanie posiłków profilaktycznych i napojów
4.	Uciążliwości fizyczne, psychiczne czy dyskomfort	Bez stałych ujemnych skutków dla organizmu

Dalej przedstawiono przykładową ocena ryzyka zawodowego dla wybranych prac uwzględniającą niektóre zagrożenia związane z czynnikami ergonomicznymi (tabela 6).

Tabela 6. Przykładowa ocena ryzyka zawodowego dla wybranych prac uwzględniająca niektóre zagrożenia związane z czynnikami ergonomicznymi. Wykonana metodą wg Polskiej Normy PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego w skali 3-stopniowej

Lp.	Czynność	Zagrożenie	Warunki ergonomiczne	Możliweskutki zdrowotne, zagrożenia	Ciężkość następstw	Prawdopodobieństwo	Ryzyko
1.	Tymczasowa praca z drabiny	Upadek z wysokości	Bez zastrzeżeń	Śmierć lub ciężkie uszkodzenie ciała, złamania kończyn, urazy głowy	Duża	Mało prawdopodobne	Średnie
			Praca wymaga wychylania się poza obrys drabiny – możliwość utraty równowagi	Śmierć lub ciężkie uszkodzenie ciała, złamania kończyn, urazy głowy	Duża	Wysoce prawdopodobne	Duże
2.	Ręczne prace transportowe – podnoszenie i wstawianie przedmiotów	Szkodliwy, niebezpieczny ruch	Bez zastrzeżeń	Choroby układu szkieletowo-mięśniowego	Średnia	Mało prawdopodobne	Małe
			Brak wystarczającej przestrzeni do przyjęcia prawidłowej pozycji ciała – praca na wyprostowanych nogach i skręconym tułowiu	Urazy kręgosłupa – wypadnięcie dysku, wewnętrzne urazy mięśni barku, a także choroby układu szkieletowo-mięśniowego	Średnia	Wysoce prawdopodobne	Duże
3.	Praca fizyczna w hali produkcyjnej	Hałas 0,1÷0,5 NDN	Bez zastrzeżeń	————	————	————	————
	Biurowa praca koncepcyjna		Hałas utrudnia koncentrację, powoduje dyskomfort pracy, być przyczyną stresów	Zmęczenie, rozdrażnienie	Mała	Wysoce prawdopodobne	Średnie
4.	Praca fizyczna na otwartej przestrzeni	Ciężka praca fizyczna w warunkach zimowych – niska temperatura, śnieg, wiatr	Bez zastrzeżeń	Przeziębienia	Mała	Mało prawdopodobne	Małe
			Brak miejsca na ogrzanie się, przemakające rękawice, nieocieplone buty	Uraz – odmrożenia, przeziębienia, wychłodzenie organizmu	Średnia	Wysoce prawdopodobne	Duże

Uważne zapoznanie się z zapisami w tabeli 2 pokazuje, że niespełnienie warunków ergonomicznych powoduje:

• Wzrost prawdopodobieństwa zaistnienia wypadku przy pracy – pozycja 1.
• Pojawienie się zagrożenia wypadkowego (wypadniecie dysku) i wzrost prawdopodobieństwa zachorowania – pozycja 2.
• Pojawienie się niedogodności, uciążliwości, ale tylko dla konkretnego rodzaju prac – pozycja 3.
• Pojawienie się zagrożenia wypadkowego i wzrost prawdopodobieństwa zaistnienia zachorowania – pozycja 4.

Ergonomiczna ocena stanowiska pracy

W celu audytu poprawności oceny stanowisk pracy pod względem zachowania ergonomicznych warunków pracy należy korzystać z:

• aktów prawnych dotyczących bhp,
• Polskich Norm dotyczących ergonomii,
• list kontrolnych opracowanych na potrzeby oceny ryzyka zawodowego (np. przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy),
• załącznika nr 2: Objaśnienia, klasyfikacje i oznaczenia kodowe do wypełnienia statystycznej karty wypadku przy pracy Z-KWdorozporządzenia ministra rodziny i polityki społecznej z 9 grudnia 2022 r.w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz.U. poz. 2750)– od pytania 21 do 27 (szczególnie pytania dotyczące wszystkich przyczyn wypadku),
• załącznika minimalne wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ergonomii, jakie powinny spełniać stanowiska pracy wyposażone w monitory ekranowe do rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnejz 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973 ze zm.) –dla stanowisk pracy, na których są stosowane komputery.

Lista dortmundzka

Najpełniejszy obraz ocenianego stanowiska pod kątem zachowania warunków ergonomii dają gotoweergonomiczne listy kontrolne, której przykładem jest lista opracowana przez zespół pod kierunkiem G. Burgera zwana „Listą Kontrolną Ergonomicznej Analizy Układów” albo w skrócie „listą dortmundzką” (nazwa od miasta Dortmund, gdzie została przedstawiona). Obecnie powszechnie stosowana jest jej wersja nieco zmieniona, uaktualniona, oznaczona jako CET II. Lista ta wymaga udzielania odpowiedzi na wiele pytań związanych ze stanowiskiem pracy. Odpowiedzi są indywidualne – subiektywne, tzn. zależą w znacznym stopniu od oceniającego stanowisko.

Lista składa się z pytań ogólnych oraz szczegółowych i w zależności od występowania poszczególnych czynników środowiska pracy pytania są coraz bardziej precyzyjne, nawet sugerujące kierunek wprowadzenia korekt. Mimo że lista jest długa, to bez jej pobieżnego przejrzenia trudno będzie ocenić bezpieczeństwo stanowiska pracy pod kątem ergonomicznym – problemy często dotyczą szczegółów, których nie sposób zauważyć w codziennej pracy.

Przykładowe pytania ogólne z ergonomicznej listy dortmundzkiej znajdziesz na stronie www.praktyczneszkoleniabhp.wip.pl w zakładce Do pobrania.

• art. 226 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r. poz. 1465 ze zm.),
• rozporządzenia ministra rodziny i polityki społecznej z 9 grudnia 2022 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz.U. poz. 2750),
• rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973 ze zm.),
• PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.