Praca na wysokości zaliczana jest do prac szczególnie niebezpiecznych wymagających zastosowania środków ochrony zbiorowej lub środków ochrony indywidualnej oraz odpowiedniej organizacji pracy. Nie każda jednak praca na poziomie wzniesionym ponad poziom podłogi lub ziemi – jest pracą na wysokości.

1.Wstęp

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy – dalej k.p., w art. 207 § 1 stanowi, iż pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Pracodawca jest zobowiązany do ochrony zdrowia i życia pracowników przez zapewnienie im bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W art. 226 k.p. ustawodawca zobowiązuje pracodawcę do wykonania i udokumentowania oceny ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz do stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko, a także do poinformowania pracowników, w sposób przyjęty w zakładzie pracy, o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Przepis art. 237⁶ § 1 k.p. zobowiązuje pracodawcę do wyposażenia pracowników nieodpłatnie w środki ochrony indywidualnej, zabezpieczające ich przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz do informowania pracowników o sposobach posługiwania się tymi środkami. Zgodnie z art. 237⁸ § 1 k.p. rodzaje środków ochrony indywidualnej, których stosowanie na określonych stanowiskach jest niezbędne, ustala pracodawca, po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami. Środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze stanowią własność pracodawcy. Z kolei przepisy art. 237⁹ § 1 k.p. stanowią, iż pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej, przewidzianych do stosowania na danym stanowisku pracy. Ponad to, pracodawca jest zobowiązany zapewnić, aby stosowane środki ochrony indywidualnej posiadały właściwości ochronne i użytkowe, oraz zapewnić odpowiednio ich pranie, konserwację, naprawę, odpylanie i odkażanie. Przepis art. 211 pkt 4 k.p. zobowiązuje pracownika do stosowania środków ochrony zbiorowej, a także do używania przydzielonych środków ochrony indywidualnej, zgodnie z ich przeznaczeniem.

2. Pojęcie pracy na wysokości

Definicję pracy na wysokości określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy – dalej r.o.b.h.p., w § 105. Pracą na wysokości w rozumieniu r.o.b.h.p. jest praca wykonywana na powierzchni znajdującej się na wysokości co najmniej 1,0 m nad poziomem podłogi lub ziemi. Do pracy na wysokości nie zalicza się pracy na powierzchni, niezależnie od wysokości, na jakiej się znajduje, jeżeli powierzchnia ta:

1) osłonięta jest ze wszystkich stron do wysokości co najmniej 1,5 m pełnymi ścianami lub ścianami z oknami oszklonymi;

2) wyposażona jest w inne stałe konstrukcje lub urządzenia chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości.

Określenie „inne stałe konstrukcje” użyte w r.o.b.h.p. dotyczy m.in. balustrad wykonanych jako stałe konstrukcje. Przepisy § 106 r.o.b.h.p. określają wymagania dla stałych konstrukcji chroniących pracownika przed upadkiem z wysokości. Na powierzchniach wzniesionych na wysokość powyżej 1,0 m nad poziomem podłogi lub ziemi, na których w związku z wykonywaną pracą mogą przebywać pracownicy, lub służących jako przejścia, powinny być zainstalowane balustrady składające się z poręczy ochronnych umieszczonych na wysokości co najmniej 1,1 m i krawężników o wysokości co najmniej 0,15 m. Pomiędzy poręczą i krawężnikiem powinna być umieszczona w połowie wysokości poprzeczka lub przestrzeń ta powinna być wypełniona w sposób uniemożliwiający wypadnięcie osób. Jeżeli jednak, ze względu na rodzaj i warunki wykonywania prac na wysokości, zastosowanie balustrad jest niemożliwe, należy stosować inne skuteczne środki ochrony pracowników przed upadkiem z wysokości, odpowiednie do rodzaju i warunków wykonywania pracy. Takimi środkami są środki ochrony indywidualnej, w tym szelki bezpieczeństwa z linką bezpieczeństwa chroniące pracownika przed upadkiem z wysokości, pas biodrowy z linką ograniczający dostęp pracownika do strefy niebezpiecznej, amortyzatory, urządzenia samohamujące. Wymagania określone dla stałych konstrukcji chroniących pracownika przed upadkiem z wysokości nie dotyczą ramp przeładunkowych. Zgodnie z przepisem zawartym w § 107 r.o.b.h.p. – prace na wysokości powinny być organizowane i wykonywane w sposób niezmuszający pracownika do wychylania się poza poręcz balustrady lub obrys urządzenia, na którym stoi.

3. Prace na wysokości (drabiny, rusztowania, słupy, kominy)

Przepisy § 108 r.o.b.h.p. stanowi, iż przy pracach na: drabinach, klamrach, rusztowaniach i innych podwyższeniach nieprzeznaczonych na pobyt ludzi, na wysokości do 2 m nad poziomem podłogi lub ziemi niewymagających od pracownika wychylania się poza obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania innej wymuszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości, należy zapewnić, aby:

1) drabiny, klamry, rusztowania, pomosty i inne urządzenia były stabilne i zabezpieczone przed nieprzewidywaną zmianą położenia oraz posiadały odpowiednią wytrzymałość na przewidywane obciążenie;

2) pomost roboczy spełniał następujące wymagania:

a) powierzchnia pomostu powinna być wystarczająca dla pracowników, narzędzi i niezbędnych materiałów,

b) podłoga powinna być pozioma i równa, trwale umocowana do elementów konstrukcyjnych pomostu,

c) w widocznym miejscu pomostu powinny być umieszczone czytelne informacje o wielkości dopuszczalnego obciążenia.

Przy pracach wykonywanych na rusztowaniach na wysokości powyżej 2 m od otaczającego poziomu podłogi lub terenu zewnętrznego oraz na podestach ruchomych wiszących należy szczególnie:

1) zapewnić bezpieczeństwo przy komunikacji pionowej i dojścia do stanowiska pracy;

2) zapewnić stabilność rusztowań i odpowiednią ich wytrzymałość na przewidywane obciążenia;

3) przed rozpoczęciem użytkowania rusztowania należy dokonać odbioru technicznego w trybie określonym w odrębnych przepisach (§ 109 ust. 1 r.o.b.h.p.).

Z kolei przy pracach wykonywanych na: słupach, masztach, konstrukcjach wieżowych, kominach. konstrukcjach budowlanych bez stropów, a także przy ustawianiu lub rozbiórce rusztowań oraz przy pracach na drabinach i klamrach na wysokości powyżej 2 m nad poziomem terenu zewnętrznego lub podłogi należy szczególnie:

1) przed rozpoczęciem prac sprawdzić stan techniczny konstrukcji lub urządzeń, na których mają być wykonywane prace, w tym ich stabilność, wytrzymałość na przewidywane obciążenie oraz zabezpieczenie przed nieprzewidywaną zmianą położenia, a także stan techniczny stałych elementów konstrukcji lub urządzeń mających służyć do mocowania linek bezpieczeństwa;

2) zapewnić stosowanie przez pracowników, odpowiedniego do rodzaju wykonywanych prac, sprzętu chroniącego przed upadkiem z wysokości jak: szelki bezpieczeństwa z linką bezpieczeństwa przymocowaną do stałych elementów konstrukcji, szelki bezpieczeństwa z pasem biodrowym (do prac w podparciu – na słupach, masztach itp.);

3) zapewnić stosowanie przez pracowników hełmów ochronnych (§ 110 r.o.b.h.p.).

Wymagania określone wyżej dotyczą również prac wykonywanych na galeriach, pomostach, podestach i innych podwyższeniach, jeżeli rodzaj pracy wymaga od pracownika wychylenia się poza balustradę lub obrys urządzenia, na którym stoi, albo przyjmowania innej wymuszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości.

4. Prace na wysokości w budownictwie

Do zabezpieczenia pracowników przed upadkiem z wysokości w budownictwie odnoszą się przepisy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych – dalej r.b.r.b. Przepisy odnoszą się głównie do stosowania środków ochrony zbiorowej.

Wybór przydatnych przepisów ogólnych:

1. Drogi komunikacyjne dla wózków i taczek, usytuowane nad poziomem terenu powyżej 1 m, zabezpiecza się balustradą (§ 15 ust. 1 r.b.r.b.). Balustrada, składa się z deski krawężnikowej o wysokości 0,15 m i poręczy ochronnej umieszczonej na wysokości 1,1 m. Wolną przestrzeń pomiędzy deską krawężnikową a poręczą wypełnia się w sposób zabezpieczający pracowników przed upadkiem z wysokości.

2. W przypadku rusztowań systemowych dopuszcza się umieszczanie poręczy ochronnej na wysokości 1 m (§ 15 ust. 3 r.b.r.b.).

3. Zgodnie z § 48 r.b.r.b. dopuszcza się wykonywanie robót malarskich przy użyciu drabin rozstawnych tylko do wysokości nieprzekraczającej 4 m od poziomu podłogi. Drabiny należy zabezpieczyć przed poślizgiem i rozsunięciem się oraz zapewnić ich stabilność.

Uwaga!

Malowanie z drabiny, tak jak każda inna praca wykonywana z drobiny jest pracą szczególnie niebezpieczną. Pracownik nie powinien być zmuszony do wychylania się poza obrys drabiny oraz przyjmowania wymuszonej pozycji ciała grożącej upadkiem z wysokości.

4. Stanowiska pracy powinny, zgodnie z § 52 r.b.r.b. umożliwiać swobodę ruchu, niezbędną do wykonania pracy. Stanowiska pracy o niestałym charakterze należy poddawać sprawdzeniu pod względem ich stabilności, zamocowań oraz zabezpieczeń przed upadkiem osób i przedmiotów. Sprawdzenia należy dokonać po każdej zmianie usytuowania, po każdej przerwie w pracy trwającej dłużej niż 7 dni, a dla stanowisk usytuowanych na zewnątrz budynku – po silnym wietrze, opadach śniegu lub oblodzeniu.

5. Rusztowania i ruchome pomosty robocze powinny m.in.: posiadać poręcz ochronną, o której mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b. (§ 112 r.b.r.b.) W przypadku odsunięcia rusztowania od ściany ponad 0,2 m należy stosować balustrady, o których mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b., od strony tej ściany (§ 115 ust. 4 r.b.r.b.). Rusztowania, usytuowane bezpośrednio przy drogach, ulicach oraz w miejscach przejazdów i przejść dla pieszych, oprócz wymagań określonych w § 112 r.b.r.b., powinny posiadać daszki ochronne i osłonę z siatek ochronnych, chroniące użytkowników dróg, ulic, przejazdów i przejść przed urazami spowodowanymi przez spadające przedmioty (§ 119 r.b.r.b.). Stosowanie siatek ochronnych nie zwalnia z obowiązku stosowania balustrad, o których mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b. chroniących pracowników przed upadkiem z wysokości. Osoby dokonujące montażu i demontażu rusztowań są zobowiązane do stosowania urządzeń zabezpieczających przed upadkiem z wysokości (§ 120 ust. 1 r.b.r.b.).

6. Przepisy § 133–142 r.b.r.b. stanowią o szczegółowym zabezpieczeniu pracowników zatrudnionych w budownictwem przed upadkiem z wysokości. Zgodnie z § 133 r.b.r.b. osoby przebywające na stanowiskach pracy, znajdujące się na wysokości co najmniej 1 m od poziomu podłogi lub ziemi, powinny być zabezpieczone przed upadkiem z wysokości w sposób, o którym mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b. Zasady te stosuje się do przejść i dojść do tych stanowisk oraz do klatek schodowych.

Otwory w stropach, na których prowadzone są roboty lub do których możliwy jest dostęp ludzi, należy zabezpieczyć przed możliwością wpadnięcia lub ogrodzić balustradą, o której mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b. Pomosty robocze, wykonane z desek lub bali, powinny być dostosowane do zaprojektowanego obciążenia, szczelne i zabezpieczone przed zmianą położenia. Otwory w ścianach zewnętrznych obiektu budowlanego, stropach lub inne, których dolna krawędź znajduje się poniżej 1,1 m od poziomu stropu lub pomostu, powinny być zabezpieczone balustradą, o której mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b. Pozostawione w czasie wykonywania robót w ścianach otwory, zwłaszcza otwory na drzwi, balkony, szyby dźwigów, powinny być zabezpieczone balustradą, o której mowa w § 15 ust. 2 r.b.r.b. Przemieszczane w poziomie stanowisko pracy powinno mieć zapewnione mocowanie końcówki linki bezpieczeństwa do pomocniczej liny ochronnej lub prowadnicy poziomej, zamocowanej na wysokości około 1,5 m, wzdłuż zewnętrznej strony krawędzi przejścia. Wytrzymałość i sposób zamocowania prowadnicy, o której mowa wyżej, powinny uwzględniać obciążenie dynamiczne spadającej osoby. W przypadku gdy zachodzi konieczność przemieszczania stanowiska pracy w pionie, linka bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa powinna być zamocowana do prowadnicy pionowej za pomocą urządzenia samohamującego. Długość linki bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa nie powinna być większa niż 1,5 m. Amortyzatory spadania nie są wymagane, jeżeli linki asekuracyjne są mocowane do linek urządzeń samohamujących, ograniczających wystąpienie siły dynamicznej w momencie spadania, zwłaszcza aparatów bezpieczeństwa lub pasów bezwładnościowych. Drabina bez pałąków, której długość przekracza 4 m, przed podniesieniem lub zamontowaniem powinna być wyposażona w prowadnicę pionową, umożliwiającą założenie urządzenia samohamującego, połączonego z linką bezpieczeństwa szelek bezpieczeństwa. Prowadnica pionowa z urządzeniem samohamującym może być zamocowana na wznoszonej konstrukcji drabiny, na klamrach lub szczeblach, w odległości od osi drabiny nie większej niż 0,4 m. Osoby korzystające z urządzeń krzesełkowych, drabin linowych lub ruchomych podestów roboczych powinny być dodatkowo zabezpieczone przed upadkiem z wysokości za pomocą prowadnicy pionowej, zamocowanej niezależnie od lin nośnych drabiny, krzesełka lub podestu. Prowadnica pionowa powinna być naciągnięta w sposób umożliwiający przesuwanie w górę aparatu samohamującego. Prowadnica pionowa powinna być również zabezpieczona przed odchylaniem się większym niż o 2 m. Urządzenia zabezpieczające przed odchylaniem się lin powinny umożliwiać przesuwanie się urządzenia samohamującego. Długość linki bezpieczeństwa, łączącej szelki bezpieczeństwa z aparatem samohamującym, nie powinna przekraczać 0,5 m.

5. Prace szczególnie niebezpieczne – prace na wysokości

Prace na wysokości zaliczane są do prac szczególnie niebezpiecznych. Przepisy § 80 r.o.b.h.p. stanowią, iż przez prace szczególnie niebezpieczne rozumie się prace, o których mowa w Rozdziale 6 oraz prace określone jako szczególnie niebezpieczne w innych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy lub w instrukcjach eksploatacji urządzeń i instalacji, a także inne prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawcę jako szczególnie niebezpieczne. Pracodawca jest zobowiązany do ustalenia i aktualizowania wykazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w zakładzie pracy. Przepis § 81 ust. 1 r.o.b.h.p. wymaga, aby pracodawca określił szczegółowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych, a szczególnie zapewnił:

1) bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób;

2) odpowiednie środki zabezpieczające;

3) instruktaż pracowników obejmujący szczególnie:

a) imienny podział pracy,

b) kolejność wykonywania zadań,

c) wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach.

Pracodawca powinien również zapewnić, aby dostęp do miejsc wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych miały jedynie osoby upoważnione i odpowiednio poinstruowane.

6. Dopuszczenie pracownika do pracy na wysokości

Prace na wysokości może wykonywać osoba, która ukończyła 18 lat, przeszła przeszkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy zgodnie z k.p. oraz rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, poddała się profilaktycznym badaniom lekarskim, wykonanym zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy, dalej r.b.l.p., wykonanym przez lekarza medycyny pracy sprawującego opiekę zdrowotną na pracownikami zakładu pracy i nie posiada przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania pracy na wysokości do 3 m lub powyżej 3 m. Nie należy dopuszczać do pracy na wysokości pracownika m.in. z lękiem wysokości. Do lęku wysokości powinien odnieść się lekarz wykonujący badania profilaktyczne, ale również pracodawca lub osoba kierująca pracownikami, powinna odpowiednio reagować na oświadczenie pracownika o lęku podczas przebywania na wysokości, nawet w przypadku gdy lekarz nie stwierdził przeciwwskazań zdrowotnych do pracy na wysokości u tego pracownika. Oczywiście pracownik powinien liczyć się z konsekwencjami. Zasady dopuszczenia do przebywania na wysokości dotyczą wszystkich pracowników wykonujących swoje zadania na wysokości, w tym również osób prowadzących czynności nadzoru lub kontroli – jeśli podczas tych czynności będą zmuszone do pracy na wysokości.

Lekarz medycyny pracy stwierdza brak (lub istnienie) przeciwwskazań zdrowotnych u pracownika na podstawie skierowania wystawionego przez pracodawcę, a szczególnie w odniesieniu do znajdujących się w skierowaniu informacji o warunkach pracy oraz na podstawie wykonanych badań własnych i zleconych. Przepisy r.b.l.p. w § 4 ust. 2 stanowią o treści skierowania. Skierowanie powinno zawierać: 1) określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane; 2) w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy – określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona; w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu; 3) w przypadku pracowników – określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony; 4) opis warunków pracy uwzględniający informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy, o których mowa w pkt 2 i 3, czynników niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia lub czynników uciążliwych i innych wynikających ze sposobu wykonywania pracy, z podaniem wielkości narażenia oraz aktualnych wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach. Informacje te, powinny być uzupełniane spostrzeżeniami własnymi lekarza, dokonanymi podczas wizytacji stanowisk pracy. Po wykonaniu badań profilaktycznych, lekarz wykonujący badania powinien wpisać w orzeczeniu informację o braku (lub istnieniu) przeciwwskazań zdrowotnych do pracy na wysokości do 3 m, lub powyżej 3 m, w zależności od wysokości na jakiej pracownik będzie zatrudniony.

7. Środki ochrony indywidualnej

Środki ochrony indywidualnej zabezpieczające pracowników przed upadkiem z wysokości pracodawca ustala na podstawie wykonanej oceny ryzyka zawodowego, miejsca i rodzaju wykonywanej pracy. Dokonując doboru pracodawca powinien kierować się przepisami zawartymi w r.o.b.h.p., załączniku nr 2 „Szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej”, tabelach: nr 1 „Zagrożenia, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej”; nr 2 „Rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej”; nr 3 „Rodzaje środków ochrony indywidualnej”. Do środków ochrony indywidualnej chroniącej pracownika przed upadkiem z wysokości zaliczane są: uprzęże, w tym szelki bezpieczeństwa i pasy biodrowe, linki bezpieczeństwa, amortyzatory, urządzenia samohamujące oraz inne środki chroniące przed upadkiem z wysokości. Wymienione środki stosuje się w zależności od rodzaju pracy i miejsca pracy. Niezależnie od wymienionych wyżej środków, pracownik powinien używać hełmu chroniącego głowę.

Przykład

Pracownik wykonywał pracę z rusztowania warszawskiego. Po zakończeniu pracy schodził z rusztowania na drabinę przystawną. Na pierwszym szczeblu drabiny, licząc od góry, pracownik pośliznął się i spadł po drabinie na betonową posadzkę. Doznał urazu kręgosłupa. Podczas wypadku na miejscu pracy nie było bezpośredniego nadzoru. Pracownik podczas upadku miał na sobie pas biodrowy z linką bezpieczeństwa, ale przed zejściem z rusztowania odpiął linkę od stałego elementu.

Przykład

Elektryk wymieniał żarówkę z drabiny rozstawnej na hali warsztatowej. Pod wymianie żarówki, schodził z drabiny trzymając w prawej ręce żarówkę. Lewą ręką trzymał się lewej prowadnicy drabiny. Stawiając stopę z przedostatniego szczebla drabiny na posadzkę, zachwiał się i spadł z drabiny na lewą stronę. Nie mógł przytrzymać się prawą ręką i uchronić przed upadkiem ponieważ prawą rękę miał zajętą. Trzymał w niej żarówkę. Elektryk nie miał torby narzędziowej, w której mógłby umieścić żarówkę. W wyniku wypadku pracownik doznał zwichnięcia nogi i wybicia barku.