Ocena ryzyka zawodowego jako obowiązek pracodawcy
komentarz praktyczny
Ryzyko zawodowego i jego ocena mają szczególne znaczenie dla zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa w ich miejscu pracy. W komentarzu zdefiniowano pojęcie ryzyka zawodowego, a także przedstawiono podstawowe zasady oraz poszczególne etapy przygotowania oceny tego ryzyka, uwzględniając specyfikę różnych zakładów pracy i różne rodzaje zagrożeń (m.in. czynniki fizyczne, chemiczne, biologiczne). Ponadto przedstawiono – w oparciu o aktualny stan prawny – obowiązki pracodawcy w zakresie bhp.
1. Podstawy prawne oceny ryzyka zawodowego
Zgodnie z art. 226 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy – dalej k.p. na pracodawcy spoczywa obowiązek:
1) dokonania oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz zastosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko;
2) informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Tematykę oceny ryzyka zawodowego rozwijają akty wykonawcze wydane na podstawie przepisów k.p., m.in. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy – dalej r.b.h.p. w § 39 stanowi, że pracodawca realizuje obowiązek zapewnia pracownikom bezpieczeństwa i higieny pracy, w szczególności przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną pracą, właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych oraz informowanie i szkolenie pracowników.
2. Obowiązki pracodawcy w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa pracownikom
Obowiązek ten powinien być realizowany na podstawie ogólnych zasad dotyczących zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w szczególności przez:
1) zapobieganie zagrożeniom;
2) przeprowadzanie oceny ryzyka związanego z zagrożeniami, które nie mogą być wykluczone;
3) likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;
4) dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy – z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracownika;
5) stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
6) zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów – bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
7) nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
8) instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Realizując powyższe regulacje prawne pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i mieszanin chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach oraz sposoby wykonywania prac.
W następstwie oceny ryzyka zawodowego stosowane środki profilaktyczne, metody oraz organizacja pracy powinny:
1) zapewnić zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
2) być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
Obowiązkiem pracodawcy jest również prowadzenie dokumentacji oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbędnych środków profilaktycznych. Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzględniać w szczególności:
1) opis ocenianego stanowiska pracy, w tym szczególnie:
a) stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
b) wykonywanych zadań,
c) występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
e) osób pracujących na tym stanowisku,
2) wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
3) datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.
Powyższe informacje stanowią wykładnię dla zespołów oceniających ryzyko zawodowe co do sposobu jej przeprowadzenia. Rozwinięciem tego tematu są regulacje zamieszczone w Polskiej Normie PN-N-18002 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Zapisano w niej m.in., że ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza się w sposób usystematyzowany i postrzega się jako proces ciągły, dający podstawę do poprawy warunków pracy. Współudział pracowników w jej przeprowadzeniu może zwiększyć ich zaangażowanie w rozwiązywaniu problemów związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy i wpłynąć na lepszą organizację wynikających z niej działań korygujących i zapobiegawczych. Jednocześnie zwiększa to świadomość pracowników co do występujących zagrożeń i sposobów ich ograniczania.
3. Ryzyko zawodowe, ocena ryzyka zawodowego
3.1. Definicja pojęcia
Ryzykiem zawodowym jest „prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy”. Ryzyko zawodowe oznacza zatem prawdopodobieństwo, z jakim ktoś może zostać poszkodowany z związku z istniejącym zagrożeniem.
3.2. Czym jest ocena ryzyka zawodowego?
Ocena ryzyka zawodowego jest:
1) uważnym przyjrzeniem się wykonywanej pracy oraz miejscu, w którym jest ona wykonywana i ustaleniem jakie czynniki (np. hałas) mogą mieć niekorzystny wpływ na zdrowie pracownika;
2) stwierdzeniem, czy zastosowano wystarczające środki chroniące pracowników przed niekorzystnym oddziaływaniem tych czynników, czy też należy podjąć dalsze działania prewencyjne i zastosować dodatkowe środki ochrony.
3.3. Podstawowe cele oceny ryzyka zawodowego
1) sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe;
2) wykazanie, zarówno pracownikom i/lub ich przedstawicielom, jak i organom nadzoru i kontroli, że przeprowadzono analizę zagrożeń i zastosowano właściwe środki ochronne;
3) dokonanie odpowiedniego wyboru wyposażenia stanowisk pracy, materiałów oraz organizacji pracy;
4) ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do eliminowania lub ograniczania ryzyka zawodowego;
5) zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zaleca się przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego okresowo i zawsze wówczas, gdy wykorzystywane do jego oceny informacje straciły swoją aktualność, a w szczególności w następujących sytuacjach:
1) przy tworzeniu nowych stanowisk pracy;
2) przy wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy (np. technologicznych);
3) po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do ocenianych stanowisk pracy;
4) po wprowadzeniu zmian w stosowanych środkach ochronnych.
3.4. Procedura przygotowania oceny ryzyka zawodowego:
1) zapewnienie zasobów niezbędnych do przeprowadzenia oceny.
2) wyznaczenie odpowiednich osób do przeprowadzenia oceny.
3) określenie potrzeb szkoleniowych i zapewnienie szkolenia osobom uczestniczącym w procesie oceny.
4) określenie sposobu dokumentowania wyników oceny.
5) zapewnienie udziału pracowników w dokonywaniu oceny.
6) zapewnienie osobom oceniającym ryzyko dostępu do odpowiednich informacji.
7) przeprowadzenie analizy struktury organizacyjnej w celu sporządzenia wykazu stanowisk pracy.
8) określenie sposobu informowania pracowników o wynikach dokonanej oceny.
Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza zespół, w skład którego mogą wchodzić:
· pracodawca;
· pracownicy wyznaczeni przez pracodawcę;
· eksperci spoza organizacji.
Zaleca się, aby zespół oceniający ryzyko zawodowe składał się z osób, które:
· znają i rozumieją zasady oceny ryzyka zawodowego,
· mają wiedzę niezbędną do identyfikowania zagrożeń na stanowiskach pracy,
· umieją ocenić szkodliwe następstwa występujących zagrożeń.
3.5. Przebieg oceny ryzyka zawodowego
Ocenę ryzyka zawodowego prowadza się zgodnie z zaleceniami przedstawionymi w PN – N – 18002, w której przedstawione są kolejne etapy postępowania:
Ocena ryzyka zawodowego powinna zawierać następujące zapisy (wariant):
1) charakterystyka stanowiska pracy
a) opis stanowiska pracy,
b) wykonane badania i pomiary,
c) kwalifikacje pracowników,
d) niedogodności,
e) wypadki przy pracy.
2) identyfikacja zagrożeń
a) nazwa zagrożenia (nie skutek),
b) źródło zagrożenia,
c) prawdopodobne skutki.
3) oszacowanie ryzyka
4) wyznaczenie dopuszczalności ryzyka (wartościowanie ryzyka)
5) karta oceny ryzyka
zagrożenie,
środki profilaktyczne,
ryzyko po uwzględnieniu środków profilaktycznych (dopuszczalność ryzyka),
ewentualne zalecenia do przestrzegania (wykonania).
Przykład postępowania przy szacowaniu ryzyka związanego z narażeniem na szkodliwe substancje na stanowisku pracy, w skali trójstopniowej określa Polska Norma PN – N – 18002 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Tam gdzie to jest możliwe, zaleca się oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wielkości charakteryzujących narażenie. Ogólne zasady oszacowania ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej na podstawie wartości charakteryzujących narażenie są przedstawione w poniższej tabeli.
| Wartość wielkości charakteryzującej narażenie (P) | Oszacowanie ryzyka zawodowego |
| P > P max | duże |
| P max > P > 0,5 P max | średnie |
| P < 0,5 P max | małe |
| UWAGA – P max – wartość dopuszczalna wielkości charakteryzującej narażenie, ustalana na ogół na podstawie odpowiednich przepisów (może to być odpowiednia wartość NDS – najwyższego dopuszczalnego stężenia lub NDN – najwyższego dopuszczalnego natężenia). W przypadku braku ustalonych wymagań przy jej ustalaniu można wykorzystać opinie ekspertów i/lub wziąć pod uwagę opinie pracowników. | |
Podane w tej tablicy ogólne zasady oszacowania ryzyka zawodowego nie uwzględniają zmniejszenia narażenia przez zastosowanie środków ochrony indywidualnej. W przypadku zastosowania i prawidłowego doboru tych środków oszacowanie ryzyka zawodowego może ulec zmianie (np. z dużego na średnie).
4. Zasady oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne
Zasady oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na czynniki chemiczne oraz obowiązki pracodawcy w tym zakresie zostały sprecyzowane w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, zgodnie z którym pracodawca jest obowiązany do ustalenia, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz do dokonania i udokumentowania oceny ryzyka stwarzanego przez ten czynnik.
W ocenie ryzyka zawodowego pracodawca jest obowiązany uwzględnić:
1) niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego;
2) otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zalecenia jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki;
3) rodzaj, poziom i czas trwania narażenia;
4) wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, jeżeli zostały ustalone;
5) wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone;
6) efekty działań zapobiegawczych;
7) wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona;
8) warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem ilości tych czynników.
Ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie należy eliminować lub ograniczać do minimum, w szczególności przez:
1) właściwe zaprojektowanie i organizację pracy w miejscu pracy;
2) dostarczenie odpowiedniego wyposażenia dla prac z czynnikami chemicznymi oraz stosowania procedur utrzymania ruchu, które zapewniają ochronę zdrowia i bezpieczeństwo pracowników w miejscu pracy;
3) zmniejszanie do minimum liczby pracowników narażonych, lub którzy mogą być narażeni na czynniki chemiczne w miejscu pracy;
4) zmniejszanie do minimum czasu i poziomu narażenia na czynnik chemiczny;
5) odpowiednią higienę miejsca pracy;
6) zmniejszanie do minimum ilości czynnika chemicznego wymaganego w procesie pracy;
7) stosowanie właściwych procedur pracy, w tym procedur lub instrukcji bezpiecznego obchodzenia się z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie i odpadami zawierającymi taki czynnik oraz procedur ich przechowywania i transportu w miejscu pracy;
8) właściwe stosowanie urządzeń i sprzętu w pracach z czynnikiem chemicznym, zapewniające bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników.
5. Zasady oceny ryzyka zawodowego związanego ze szkodliwymi substancjami chemicznymi występującymi w powietrzu
Norma daje także możliwość dokonania oceny ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne występujące w powietrzu z wykorzystaniem algorytmu i podaje następujące oznaczenia dla wskaźników narażenia:
Ps – wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej. Wskaźnikiem tym może być w przypadku pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej stężenie średnie ważone dla zmiany roboczej (Cw), a w przypadku pomiarów stacjonarnych górna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej (GG) lub górna granica przedziału ufności dla stężenia średniego ważonego dla całej zmiany roboczej (GGw);
Pch – wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężeń chwilowych;
Pp – wskaźnik narażenia umożliwiający ocenę stężeń pułapowych;
1) – nierówność ma zastosowanie w przypadku substancji chemicznych, dla których nie określono wartości NDSCh i/lub NDSP.
Podany na powyższym rysunku ogólny algorytm oszacowania ryzyka zawodowego związanego z narażeniem na szkodliwe substancje chemiczne w powietrzu na stanowisku pracy nie obejmuje wszystkich przypadków. W razie potrzeby konieczne jest dostosowanie oszacowania do konkretnych warunków. W szczególności uwzględnia się konieczność zmiany oszacowania dla grup pracowników, do których stosuje się szczegółowe kryteria, takich np. jak młodociani, kobiety w ciąży i w okresie karmienia. Dla tych pracowników zatrudnienie w warunkach narażenia na określoną substancję chemiczną może być zabronione, a ryzyko zawodowe związane z narażeniem na tą substancję (niezależnie od wyznaczonej wartości wskaźnika narażenia) jest duże.
6. Zasady oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem w środowisku pracy czynników fizycznych
Zasady oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem w środowisku pracy czynników fizycznych określa Polska Norma PN – N – 18002. Ogólne zasady, określające oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej na podstawie wielkości charakteryzujących narażenie, przedstawia daje tabela przedstawiona na str. 5 niniejszego opracowania.
7. Zasady oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem hałasu w środowisku pracy
Na stanowiskach pracy, na których występuje narażenie na hałas ocenę ryzyka zawodowego można wykonać posługując się zasady przedstawionym poniżej algorytmem.
Norma podaje następujące oznaczenia dla wskaźników narażenia:
1) poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8 – godzinnego dnia pracy (LEx,8h ), lub odpowiadająca mu dzienna ekspozycja na hałas (EA,8h ),
2) albo, alternatywnie, w przypadku hałasu oddziaływującego na organizm człowieka w sposób nierównomierny w poszczególnych dniach w tygodniu:
3) poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy (LEX,w ), lub odpowiadająca mu ekspozycja tygodniowa (EA,w ),
4) maksymalny poziom dźwięku A – LAmax ,
5) szczytowy poziom dźwięku C – LCpeak ,
1) – określone w przepisach dopuszczalne wartości ze względu na ochronę słuchu,
2) – połowy najwyższych dopuszczalnych wartości ze względu na ochronę słuchu.
Podany powyżej ogólny algorytm oszacowania ryzyka zawodowego z narażeniem na hałas nie obejmuje wszystkich przypadków. W razie potrzeby konieczne jest dostosowanie oszacowania do konkretnych warunków. W szczególności uwzględnia się konieczność zmiany oszacowania dla grup pracowników, do których stosuje się szczególne kryteria, takich jak np. młodociani, kobiety w ciąży i w okresie karmienia. Dla tych pracowników obowiązują inne wartości dopuszczalne wielkości charakteryzujących zagrożenie, a tym samym inne wartości są przyjmowane do oceny ryzyka zawodowego.
8. Zasady oceny ryzyka zawodowego przy stosowaniu czynników biologicznych
Zasady oceny ryzyka zawodowego przy stosowaniu czynników biologicznych zostały sprecyzowane przez rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki, które nakłada na pracodawcę obowiązek dokonania oceny ryzyka zawodowego, na jakie może być narażony pracownik, uwzględniając w szczególności:
1) klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych;
2) rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;
3) informacje na temat:
a) potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego,
b) choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy,
c) stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wykonywaną pracą,
4) wskazówki organów właściwej inspekcji sanitarnej, Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek medycyny pracy.
Należy pamiętać, że przy dokonywaniu oceny ryzyka na stanowiskach, na których występują czynniki biologiczne wybranym zespole powinien znajdować się lekarz. W ogólnym przypadku ryzyko zawodowe związane z narażeniem na szkodliwą substancję biologiczną na stanowisku pracy można oszacować w skali trójstopniowej na podstawie wyznaczonych wskaźników narażenia (tabela przedstawiona na str. 5)
9. Ocena ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy, na których mogą wystąpić atmosfery wybuchowe
Na stanowiskach pracy, na których mogą wystąpić atmosfery wybuchowe, dokonuje się okresowej, nie rzadziej niż raz w roku, oceny ryzyka, a zwłaszcza:
1) prawdopodobieństwa i częstotliwości występowania atmosfer wybuchowych;
2) prawdopodobieństwa występowania oraz uaktywniania się źródeł zapłonu, w tym wyładowań elektrostatycznych;
3) identyfikacji i oceny zagrożeń wybuchem stwarzanych przez urządzenia techniczne oraz procesy pracy, a także stosowane surowce i półprodukty;
4) oceny skali przewidywanych niepożądanych skutków.
Należy również pamiętać, że według art. 1041 § 1 k.p. regulamin pracy, określając prawa i obowiązki pracodawcy i pracowników związane z porządkiem w zakładzie pracy, powinien ustalać w szczególności:
– obowiązki dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, w tym także sposób informowania o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą.
10. Instruktaż stanowiskowy
Obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodowym realizowany jest podczas instruktażu stanowiskowego. Zgodnie z § 11 ust. 5 rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy instruktaż stanowiskowy przeprowadza wyznaczona przez pracodawcę osoba kierująca pracownikami lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia instruktażu stanowiskowego.
W załączniku do tego rozporządzenia stwierdza się, ze celem instruktażu jest uzyskanie przez pracownika:
1) informacji o czynnikach środowiska pracy występujących na danym stanowisku pracy i w jego bezpośrednim otoczeniu oraz o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną pracą;
2) wiedzy i umiejętności dotyczących sposobów ochrony przed zagrożeniami wypadkowymi i zagrożeniami dla zdrowia w warunkach normalnej pracy i w warunkach awaryjnych;
3) wiedzy i praktycznych umiejętności z zakresu bezpiecznego wykonywania powierzonej pracy.