Każda praca wiąże się z właściwym dla niej poziomem ryzyka. Stosunkowo bezpieczna praca biurowa z jednej strony, z drugiej zaś – praca szczególnie niebezpieczna, czyli odznaczająca się szczególnym poziomem zagrożeń lub wykonywana w utrudnionych warunkach. Właściwa organizacja takiej pracy daje możliwość skutecznego zapobiegania wypadkom przy pracy. Dużego znaczenia nabierają dobrze przygotowane szkolenia bhp. Warto też pamiętać, że organizacja prac szczególnie niebezpiecznych jest na bieżąco kontrolowana przez inspektorów PIP zarówno w ramach planowych kontroli, jak również na skutek działań interwencyjnych. W artykule przedstawiono analizę wybranych zagadnień dotyczących prac szczególnie niebezpiecznych.

Warto zapamiętać:

„Z przepisów rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp wynika, że zagrożenie to stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę”.

„Praca w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia nie może być zalegalizowana na tej podstawie, że pracodawca zaliczy ją do prac szczególnie niebezpiecznych”.

„Ze skierowania na badanie profilaktyczne powinno wynikać, że pracownik wykonuje prace szczególnie niebezpieczne: z charakterystyką podstawowych czynności, które składają się na tego typu pracę z opisem warunków środowiska pracy”.

„Przepisy nie definiują, czym jest nadzór bezpośredni. Skoro jednak taka kwalifikowana forma nadzoru została wprowadzona jako przeciwieństwo „nadzoru pośredniego”, można przyjąć, że jest to nadzór o wiele bardziej ścisły i stały niż inne formy nadzoru”.

W przypadku prac szczególnie niebezpiecznych pracodawca, pracownicy oraz osoby kierujące pracownikami muszą mieć świadomość, że prace szczególnie niebezpieczne muszą być realizowane w ramach określonego rygoru organizacyjnego. Badanie profilaktyczne oraz szkolenie bhp nie wystarczą, aby pracownik mógł realizować zakres obowiązków dotyczący pracy szczególnie niebezpiecznej:

Ważne!

Pracodawca określa szczegółowe wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych, w szczególności zapewnia:

1. bezpośredni nadzór nad tymi pracami wyznaczonych w tym celu osób;
2. odpowiednie środki zabezpieczające;
3. instruktaż pracowników obejmujący w szczególności:

1. imienny podział pracy,
2. kolejność wykonywania zadań,
3. wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach.

Nadzór bezpośredni nad pracownikami

Szczególnym środkiem zabezpieczającym prawidłowość wykonywanych prac szczególnie niebezpiecznych jest bezpośredni nadzór, który powinien być przez pracodawcę zapewniony poprzez wyznaczenie do tego odpowiednich osób. Co ciekawe, przepisy nie wskazują w sposób bezpośredni, aby osobami tymi były osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy. Wydaje się jednak, że jest to niejako koniecznością, uwzględniając fakt, że również praca osób nadzorujących prace szczególnie niebezpieczne realizowana jest w warunkach kierowniczego podporządkowania pracodawcy, co automatycznie czyni ją pracą realizowaną na podstawie stosunku pracy.

Przepisy nie definiują, czym jest nadzór bezpośredni. Skoro jednak taka kwalifikowana forma nadzoru została wprowadzona jako przeciwieństwo „nadzoru pośredniego”, można przyjąć, że jest to nadzór o wiele bardziej ścisły i stały niż inne formy nadzoru.

Przykład:

U pracodawcy w zakładzie wykonywane są prace szczególnie niebezpieczne w ramach dwuzmianowej organizacji pracy. W powyższym przypadku należy przyjąć, że tak samo, jak rolą pracodawcy jest zapewnienie sprawnie funkcjonującego systemu udzielania pierwszej pomocy na każdej zmianie, tak również pracodawca powinien zapewnić właściwe środki organizacyjne, w tym bezpośredni nadzór zarówno na pierwszej, jak i drugiej zmianie podczas prac szczególnie niebezpiecznych.

Zgodnie z poglądem prezentowanym przez PIP, który dotyczy bezpośredniego nadzoru przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych, przyjmuje się, że udział pracownika nadzoru ma mieć miejsce przez cały czas wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych. Oznacza to, że prac szczególnie niebezpiecznych nie wolno wykonywać w czasie chwilowej nieobecności pracownika nadzoru.

Obowiązkiem pracodawcy jest zapewnienie odpowiednich środków zabezpieczających – technicznych i organizacyjnych w ramach asekuracji osób pracujących, stosowanie środków ochrony zbiorowej, np. automatycznej wentylacji, odpylania, środków ochrony indywidualnej, np. aparatów tlenowych, urządzeń samohamownych chroniących przed upadkiem z wysokości.

Przy wykonywaniu prac szczególnie niebezpiecznych należy zapewnić pracownikom instruktaż, w szczególności obejmujący: imienny podział pracy, kolejność wykonywania zadań, wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy przy poszczególnych czynnościach, pracę na pisemne polecenie, postępowanie w sytuacjach awaryjnych.

Obowiązki organizacyjne w zakresie prawidłowych warunków wykonywania prac szczególnie bezpiecznych mogą być przez pracodawców realizowane w szczególności przez:

• pisemne ustalenie przez pracodawcę i osobę kierującą pracownikami szczegółowych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy prowadzonych robót z imiennym podziałem obowiązków w tym zakresie,
• podejmowanie i prowadzenie prac wyłącznie na podstawie pisemnego pozwolenia, którego tryb wydawania ustalił pracodawca,
• informowanie pracowników o właściwościach stosowanych materiałów, półfabrykatów i wyrobów gotowych oraz o sposobach bezpiecznego ich stosowania i postępowania w sytuacjach awaryjnych.

Prawo do powstrzymania się od pracy

Szczególnie niebezpieczny charakter wykonywanych prac nie oznacza, że są one wykonywane w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia. Takie warunki dyskwalifikują bowiem wykonywanie pracy, z wyjątkiem oczywiście pracowników, których zakres obowiązków wiąże się z ratowaniem życia lub mienia.

Kodeks pracy przewiduje możliwość powstrzymania się od pracy jako jedno z podstawowych uprawnień pracowników w zakresie bhp. W razie gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.

W praktyce może powstać wątpliwość, czy wspomniana zasada ma zastosowanie w przypadku prac szczególnie niebezpiecznych. Odnosząc się do powyższego dylematu, należy zauważyć, że żaden przepis dotyczący prac szczególnie niebezpiecznych nie wyłącza możliwości powstrzymania się od pracy w sytuacji gdy powstanie stan bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywane prace szczególnie niebezpieczne będą groziły takim niebezpieczeństwem innym osobom.

Ważne!

Pracownik wykonujący prace szczególnie niebezpieczne ma prawo powstrzymać się od pracy, jeżeli stwierdzi, że warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają stan bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lub życia.

Może jednak wystąpić spór w zakresie oceny bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia między pracownikami wykonującymi pracę szczególnie niebezpieczną a osobami sprawującymi bezpośredni nadzór. W takim przypadku rekomendowanym postępowaniem będzie przerwanie pracy i rozstrzygnięcie sporu z udziałem pracodawcy oraz przy uwzględnieniu kompetencji doradczych pracowników służby bhp osoby wykonującej jej zadania. Jest to znacznie bezpieczniejsze niż kontynuowanie pracy, balansując na granicy wypadku.

Współpraca różnych pracodawców w jednym miejscu i czasie

Przepisy przewidują możliwość wykonywania w jednym miejscu i czasie pracy przez pracowników różnych pracodawców. Dotyczy to zarówno prac względnie bezpiecznych, jak również prac szczególnie niebezpiecznych. Doskonałym przykładem takiego miejsca, gdzie prace szczególnie niebezpieczne mogą być wykonywane przez pracowników różnych pracodawców, jest teren budowy, który de facto nie jest terenem zakładu pracy żadnego pracodawcy.

W razie gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców, pracodawcy ci mają obowiązek:

• współpracować ze sobą;
• wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu;
• ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników;
• informować siebie nawzajem oraz pracowników lub ich przedstawicieli o działaniach w zakresie zapobiegania zagrożeniom zawodowym występującym podczas wykonywanych przez nich prac.

Wyznaczenie osoby koordynującej w żadnym razie nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom. Oznacza to, że pracodawcy tacy nie tylko mają obowiązek zapewnić swoim pracownikom badania profilaktyczne czy szkolenia bhp, ale również zapewnić organizację pracy przewidzianą dla danych prac szczególnie niebezpiecznych.

Uwzględniając powyższe, należy przyjąć, że nie ma przepisów, które, w przypadku gdy praca jest wykonywana przez pracowników różnych pracodawców w jednym miejscu i czasie, zwalniałyby poszczególnych pracodawców ze szczególnych przepisów dotyczących organizacji prac szczególnie niebezpiecznych. Pracodawcy mają oczywiście obowiązek współdziałania ze sobą poprzez wyznaczenie określonych sposobów postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń. Takie zasady współdziałania nie mogą jednak zastąpić procedur wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Wątpliwości mogą dotyczyć relacji między osobami sprawującymi bezpośredni nadzór nad pracami szczególnie niebezpiecznymi a osobą koordynującą, której obowiązkiem jest sprawowanie nadzoru nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu. Można przyjąć, że koordynator wybrany przez pracodawców nie powinien wkraczać w kompetencje poszczególnych osób sprawujących bezpośredni nadzór nad pracami szczególnie niebezpiecznymi. Oczywiście właściwa będzie sytuacja, kiedy koordynator zakwestionuje przypadek, gdy prace szczególnie niebezpieczne są wykonywane bez bezpośredniego nadzoru – wówczas rolą osoby koordynującej będzie wstrzymanie takiej pracy.

Pracownicy na umowach prawa cywilnego

W praktyce może powstać wątpliwość, czy wykonywanie prac szczególnie niebezpiecznych jest zarezerwowane wyłącznie dla pracowniczej formuły zatrudnienia realizowanej na podstawie stosunku pracy. Gdyby przyjąć takie założenie, to praktycznie cała branża budowlana musiałaby zatrudniać wyłącznie na podstawie umów o pracę. Wiadomo przecież, że duża część prac, w tym szczególnie niebezpiecznych, jest wykonywana przez pracodawców zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy.

Uwzględniając powyższe, nie ma bezpośredniego zakazu wynikającego z przepisów, aby osoby pracujące na podstawie umów prawa cywilnego nie mogły wykonywać prac szczególnie niebezpiecznych. Z jednej strony należy pamiętać, że osoby zatrudnione na podstawie umów prawa cywilnego nie mogą wykonywać pracy w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, z drugiej zaś pracodawca nie może czynić wyjątku, aby praca szczególnie niebezpieczna wykonywana przez osoby zatrudnione na podstawie umowy prawa cywilnego była wykonywana w uproszczonych warunkach organizacyjnych, w tym w zakresie bezpośredniego nadzoru nad pracą takich osób.

Ważne!

Pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2 kp, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą.

Przywołana regulacja zawarta w art. 207 kp nakazuje pracodawcy w szczególności chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy.

Praca bardziej lub mniej bezpieczna

Każdy rodzaj działalności ludzkiej wiąże się występowaniem zagrożeń. Praca w żadnym razie nie jest wyjątkiem. Gdyby praca, niezależnie od podstawy prawnej i jej rodzaju, była pozbawiona niebezpieczeństw, zagrożeń oraz ryzyka – wszystkie przepisy z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy byłyby zbędne. Niestety w praktyce każdy rodzaj pracy – począwszy od tej wykonywanej na stanowiskach administracyjno-biurowych, skończywszy na stanowiskach robotniczych – wiąże się z zagrożeniami oraz niebezpieczeństwami.

Potwierdzeniem tego, że każda praca wiąże się z niebezpieczeństwem oraz ryzykiem, jest w szczególności obowiązek przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego. Dotyczy on każdego rodzaju pracy, również tej względnie bezpiecznej wykonywanej na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Co ciekawe, w przypadku pracy wykonywanej na stanowiskach wyposażonych w monitor ekranowy pracodawca ma nie tylko obowiązek przeprowadzenia standardowej oceny ryzyka zawodowego, ale również oceny warunków pracy na podstawie przepisów szczegółowych.

Przepisy wyróżniają szczególną kategorię prac, jaką są prace szczególnie niebezpieczne. Regulacje z zakresu bhp nie definiują, czym jest niebezpieczeństwo, jak również na czym polega jego szczególny charakter.

Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego PWN niebezpieczeństwo to stan, sytuacja, położenie zagrażające komuś. Skoro przepisy wyróżniają szczególną kategorię – prace szczególnie niebezpieczne – to czy na zasadzie przeciwieństwa można przyjąć, że pozostałe prace są niebezpieczne, ale nieszczególnie? Przepisy bhp nie definiują pojęcia niebezpieczeństwa ani niebezpieczeństwa szczególnego, definiują jednak pojęcie zagrożenia.

Ważne!

Z przepisów rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp wynika, że zagrożenie to stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę.

Kwalifikowaną formą zagrożenia jest oczywiście zagrożenie bezpośrednie – niezdefiniowane w przepisach. Niezależnie od powyższego należy przyjąć, że w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia zarówno praca w biurowych warunkach, jak i praca szczególnie niebezpieczna nie może być realizowana.

Każdy rodzaj pracy wiąże się z mniejszym lub większym poziomem zagrożeń, a tym samym niebezpieczeństw, które mogą mieć bezpośrednie przełożenie nie tylko na ilość i jakość świadczonej pracy, ale w szczególności na możliwość wystąpienia wypadku czy kształtowania się choroby związanej z pracą. Pracodawca w żadnym razie nie może przyjąć, że zagrożenia czy niebezpieczeństwa są obecne w procesie pracy na zasadzie „zła koniecznego”. Musi je monitorować i podejmować wszelkie działania techniczne oraz organizacyjne redukujące niebezpieczeństwa i zagrożenia do akceptowalnego minimum.

Praca szczególnie niebezpieczna na podstawie przepisów, ale nie tylko

Pojęcie prac szczególnie niebezpiecznych uregulowane jest w przepisach rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracami tymi są prace, o których mowa w przywołanym rozporządzeniu, jak również prace określone jako szczególnie niebezpieczne w innych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy lub w instrukcjach eksploatacji urządzeń i instalacji, a także inne prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawcę jako szczególnie niebezpieczne.

Źródłem prac szczególnie niebezpiecznych mogą być więc przepisy dwojakiego rodzaju – przepisy powszechnie obowiązujące, które wiążą wszystkich pracodawców, jak też regulacje zakładowe, które zaliczają dane prace do prac szczególnie niebezpiecznych.

Ważne!

Z przepisów rozporządzenia w sprawie ogólnych przepisów bhp wynika, że do prac szczególnie niebezpiecznych zaliczają się prace:

• roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części,
• prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych,
• prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych,
• prace na wysokości.

Niezależnie od tego prace szczególnie niebezpieczne mogą być określane przez przepisy branżowe w szczególności w:

• rozporządzeniu w sprawie bhp podczas wykonywania robót budowlanych;
• rozporządzeniu w sprawie bhp w oczyszczalniach ścieków;
• rozporządzeniu w sprawie bhp przy obsłudze amoniakalnych instalacji chłodniczych w zakładach przetwórstwa rolno-spożywczego;
• ustawie o wykonywaniu prac podwodnych;
• rozporządzeniu w sprawie bhp przy urządzeniach energetycznych;
• rozporządzeniu w sprawie bhp przy magazynowaniu, napełnianiu i rozprowadzaniu gazów płynnych;
• rozporządzeniu w sprawie bhp w hutnictwie żelaza i stali;
• rozporządzeniu w sprawie bhp przy czyszczeniu powierzchni, malowaniu natryskowym i natryskiwaniu cieplnym;
• rozporządzeniu w sprawie bhp przy budowie i przebudowie oraz remoncie jednostek pływających.

Poszczególne rodzaje prac szczególnie niebezpiecznych mogą się wzajemnie przenikać.

Przykład:

Pracodawca prowadzi działalność w branży budowlanej. Jego pracownicy wykonują roboty budowlane, w tym na wysokości oraz roboty budowlane wykonywane z użyciem materiałów wybuchowych.

Warto zauważyć, że pracownicy wykonują prace szczególnie niebezpieczne zaliczane do kilku kategorii – przepisy osobno wyróżniają bowiem roboty budowlane, w tym rozbiórkowe, jak również prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych oraz prace na wysokości.

Należy zatem przyjąć, że rolą pracodawcy jako organizatora pracy będzie zadbanie o to, aby każdy rodzaj pracy był zorganizowany z uwzględnieniem szczegółowych przepisów dotyczących poszczególnych prac szczególnie niebezpiecznych. Roboty budowlane wykonywane z użyciem materiałów wybuchowych muszą być organizowane nie tylko z wykorzystaniem ogólnych zasad wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych, ale również z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych.

Z przepisów wynika, że prace szczególnie niebezpieczne to nie tylko te, które wynikają bezpośrednio z prawa powszechnie obowiązującego, ale również inne prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawcę jako szczególnie niebezpieczne. Prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach – kryteria, którymi powinien kierować się pracodawca, aby kwalifikować dane prace do prac szczególnie niebezpiecznych na poziomie zakładu pracy, nie zostały oczywiście zdefiniowane. W przypadku zwiększonego zagrożenia można mówić o jego nasileniu, które jednak w żadnym razie nie może wkraczać w pojęcie zagrożenia bezpośredniego zdrowia i życia. W żadnym razie nie można przyjąć, że prace w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia mogą być pracami szczególnie niebezpiecznymi i na tej podstawie dozwolonymi i wykonywanymi.

Przykład:

Pracodawca w porozumieniu z pracownikami uznał, że praca wykonywana przy maszynach wyposażonych w dedykowane osłony jest mniej wydajna. W przypadku zdemontowania osłon praca może być wykonywana szybciej, co ma bezpośrednie przełożenie na zysk pracodawcy. Pracodawca uznał, że praca będzie mogła być wykonywana bez osłon maszyn.

Postępowanie pracodawcy należy uznać za nieprawidłowe. W żadnym razie pracodawca ani pracownicy nie mają prawa manipulować czy demontować osłon rozumianych jako elementy lub zestawy elementów konstrukcyjnych służących do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi albo uciążliwymi wpływami pracujących części, mechanizmów i układów roboczych maszyny lub innego urządzenia technicznego. Praca w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia nie może być wykonywana – niezależnie od tego, czy pracodawca zaliczy ją do pracy szczególnie niebezpiecznej, czy nie.

Zagrożenie zdrowia i życia

Praca w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia nie może być zalegalizowana na tej podstawie, że pracodawca zaliczy ją do prac szczególnie niebezpiecznych. Nawet w sytuacji, gdy w przypadku takiej pracy byłyby stosowane wszelkie możliwe dostępne środki techniczne oraz organizacyjne, jak również bezpośredni nadzór. Praca w warunkach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia uzasadnia odstąpienie od wykonywania pracy, a nie jej realizowanie. W żadnym razie nie można mylić niebezpieczeństw i zagrożeń, które towarzyszą pracom szczególnie niebezpiecznym z zagrożeniami, które można oceniać w kategoriach bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia.

Na podobnej zasadzie nie można traktować prac wzbronionych, na przykład młodocianym lub kobietom w ciąży jako prac szczególnie niebezpiecznych, ale jednak dozwolonych przy zastosowaniu wszelkich dostępnych środków ochronnych, zarówno technicznych, jak i organizacyjnych. Pracodawca użytkownik nie ma też możliwości powierzania prac szczególnie niebezpiecznych pracownikom tymczasowym.

Przykład:

U pracodawcy wykonywane są prace szczególnie niebezpieczne wynikające zarówno z przepisów powszechnie obowiązujących, jak i wykonywane w warunkach zwiększonego zagrożenia. Zarządzeniem wewnętrznym pracodawca postanowił, że wykaz prac szczególnie niebezpiecznych – uznanych przez pracodawcę za takie, nie będzie miał zastosowania względem pracowników tymczasowych.

Postępowanie pracodawcy należy uznać za nieprawidłowe. Należy bowiem pamiętać, że prace szczególnie niebezpieczne, które zostały za takie uznane przez pracodawcę, mają charakter prac szczególnie niebezpiecznych nie tylko względem etatowych pracowników zatrudnionych przez pracodawcę bezpośrednio, ale również względem pracowników tymczasowych, którzy wykonują pracę na rzecz pracodawcy użytkownika.

Obowiązkowe konsultacje z pracownikami

Przepis reguluje ogólną kompetencję pracodawcy do uznania danej pracy jako pracy szczególnie bezpiecznej z uwzględnieniem zwiększonego zagrożenia lub kryterium wykonywania prac w utrudnionych warunkach. Należy przyjąć, że uznanie danej pracy jako pracy szczególnie niebezpiecznej nie zawsze może być w interesie pracodawcy – przyjmując, że prace szczególnie niebezpieczne wymagają stosowania szczególnych środków technicznych oraz organizacyjnych. Niezależnie od powyższego, ocena, czy dana praca powinna być kwalifikowana w kategoriach szczególnie niebezpiecznej z poziomu zakładu pracy, powinna być poprzedzona wypełnieniem przez pracodawcę obowiązku konsultacyjnego z pracownikami.

Ważne!

Pracodawca konsultuje z pracownikami lub ich przedstawicielami wszystkie działania związane z bezpieczeństwem i higieną pracy, w szczególności dotyczące zmian w organizacji pracy i wyposażenia stanowisk pracy, wprowadzania nowych procesów technologicznych oraz substancji chemicznych i ich mieszanin, jeżeli mogą one stwarzać zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników.

Z całą pewnością kwalifikacja danej pracy do prac szczególnie niebezpiecznych wiąże się ze zmianą w zakresie organizacji pracy. Prace szczególnie niebezpieczne wymagają szczególnych środków organizacyjnych, zwłaszcza w zakresie nadzoru.

Jeżeli u pracodawcy funkcjonuje komisja bhp (wymagana w przypadku gdy w zakładzie zatrudnionych jest więcej niż 250 pracowników), wówczas obowiązek konsultacyjny może być przeniesiony na forum takiej komisji. Warto pamiętać, że członkiem komisji bhp jest lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Warto uwzględnić jego zdanie w kontekście zasadności zaliczenia danej pracy do prac szczególnie niebezpiecznych.

Jeżeli w zakładzie pracy nie funkcjonuje komisja bhp, to pracodawca musi mieć podpisaną umowę z podstawową jednostką służby medycyny pracy – wszelkie kwestie dotyczące oceny danej pracy w kategoriach potencjalnie szczególnie niebezpiecznej powinny być konsultowane ze służbą medycyny pracy.

Obowiązkowy wykaz takich prac

Sam fakt, że u danego pracodawcy realizowane są prace szczególnie niebezpieczne, np. wynikające z przepisów powszechnie obowiązujących, nie kończy formalności związanych z wyeksponowaniem faktu realizacji takich prac. Obowiązkiem pracodawcy jest bowiem ustalenie i aktualizowanie wykazu prac szczególnie niebezpiecznych występujących w zakładzie pracy.

Należy przyjąć, że wykaz prac szczególnie niebezpiecznych, które są wykonywane w zakładzie pracy, powinien obejmować nie tylko prace, które z mocy przepisów powszechnie obowiązujących zaliczane są do szczególnie niebezpiecznych. W wykazie pracodawca powinien wyeksponować również prace szczególnie niebezpieczne, które zostały przez pracodawcę uznane za szczególnie niebezpieczne.

Przepisy nie określają wzoru wykazu prac szczególnie niebezpiecznych, jaki powinien prowadzić pracodawca.

Profilaktyczne badania lekarskie

Zarówno osoba przyjmowana do pracy, która ma wykonywać prace szczególnie niebezpieczne, jak i pracownik już zatrudniony, który je wykonuje, muszą być weryfikowani pod względem zdrowotnym w zakresie zdolności do wykonywania pracy szczególnie niebezpiecznej. Przepisy dotyczące prac szczególnie niebezpiecznych nie przewidują odrębnych wymogów w zakresie przeprowadzania profilaktycznych badań lekarskich pracowników wykonujących prace o podwyższonym ryzyku. Należy jednak ze szczególną wnikliwością podejść do sporządzenia skierowania na badania.

Ważne!

Skierowanie na profilaktyczne badanie lekarskie powinno zawierać w szczególności:

• opis rodzaju pracy,
• podstawowe czynności,
• sposób i czas ich wykonywania,
• opis warunków pracy.

Uwzględniając powyższe, ze skierowania na badanie profilaktyczne powinno wynikać, że pracownik wykonuje prace szczególnie niebezpieczne: z charakterystyką podstawowych czynności, które składają się na tego typu pracę z opisem warunków środowiska pracy.

Warto pamiętać, że lekarz przeprowadzający badanie nie jest właściwy do modyfikacji warunków pracy, jak również zakresu obowiązków pracownika. Tym samym, jeżeli w wyniku badania profilaktycznego pracownik uzyska orzeczenie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy, ale lekarz wyda zalecenia dotyczące ograniczeń czy wyłączeń poszczególnych prac opisanych przez pracodawcę w skierowaniu na badania, to właściwym postępowaniem będzie wtedy odwołanie się od takiego orzeczenia do Wojewódzkiego Ośrodka Medycyny Pracy.

Niezależnie od powyższego, pracodawca nie ma możliwości dopuszczenia pracownika do pracy szczególnie niebezpiecznej, w sytuacji gdy lekarz przeprowadzający badanie ograniczy lub wyłączy poszczególne czynności, jakie składają się na daną pracę szczególnie niebezpieczną.

Badania wstępne

Wstępnym badaniom lekarskim nie podlegają osoby:

• przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą;
• przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Szkolenia bhp to podstawa

Samo uzyskanie orzeczenia stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy szczególnie niebezpiecznej nie daje jeszcze podstawy, aby pracodawca dopuścił pracownika do takiej pracy. Należy bowiem pamiętać, że pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaganych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

Pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie. Szkolenie pracownika przed dopuszczeniem do pracy nie jest wymagane w przypadku podjęcia przez niego pracy na tym samym stanowisku pracy, które zajmował u danego pracodawcy bezpośrednio przed nawiązaniem z tym pracodawcą kolejnej umowy o pracę.

Najważniejszy instruktaż stanowiskowy

W przypadku pracowników, którzy mają wykonywać prace szczególnie niebezpieczne, szczególną uwagę należy zwrócić uwagę na instruktaż stanowiskowy, który powinien zapewnić uczestnikom szkolenia zapoznanie się:

• z czynnikami środowiska pracy występującymi na ich stanowiskach pracy i ryzykiem zawodowym związanym z wykonywaną pracą,
• ze sposobami ochrony przed zagrożeniami, jakie mogą powodować te czynniki,
• z metodami bezpiecznego wykonywania pracy na tych stanowiskach.

W przypadku wprowadzenia zmian na stanowisku pracy w zakresie warunków techniczno-organizacyjnych, w szczególności zmian procesu technologicznego, zmian organizacji stanowisk pracy, wprowadzenia do stosowania substancji o działaniu szkodliwym dla zdrowia albo niebezpiecznym oraz nowych lub zmienianych narzędzi, maszyn i innych urządzeń – pracownik zatrudniony na tym stanowisku odbywa instruktaż stanowiskowy przygotowujący go do bezpiecznego wykonywania pracy w zmienionych warunkach. Tematyka i czas trwania instruktażu stanowiskowego powinny być uzależnione od rodzaju i zakresu wprowadzonych na stanowisku zmian.

Czasowe powierzenie innej pracy

Z przepisów Kodeksu pracy wynika zasada, zgodnie z którą bez zmiany warunków pracy i płacy określonych w umowie o pracę można pracownikowi powierzyć w przypadkach uzasadnionych potrzebami pracodawcy pracę inną niż ta, która jest określona w umowie. Możliwość czasowego powierzenia innej pracy jest ograniczona do trzech miesięcy w roku kalendarzowym i nie może wiązać się z obniżeniem pracownikowi wynagrodzenia oraz musi odpowiadać kwalifikacjom pracownika.

Zarówno przepisy dotyczące prac szczególnie niebezpiecznych zawartych w rozporządzeniu, jak i Kodeks pracy nie ograniczają pracodawcy w możliwości powierzenia pracownikowi pracy szczególnie niebezpiecznej – przyjmując, że posiada ku temu kwalifikacje. Jeżeli pracownik pracuje na stanowisku robotniczym, jednak praca szczególnie niebezpieczna wykracza poza jego umiejętności – w tym kwalifikacje potwierdzone niezbędnymi dokumentami (tam gdzie są one wymagane) – wówczas powierzenie prac szczególnie niebezpiecznych w ramach czasowego skierowania pracownika do innej pracy nie będzie możliwe. Jeżeli jednak pracownik wcześniej wykonywał pracę szczególnie niebezpieczną, a następnie awansował, jak najbardziej można powierzyć taką pracę w ramach czasowego powierzenia innej pracy, zapewniając wcześniej wstępne profilaktyczne badanie lekarskie i właściwe szkolenie bhp ze szczególnym uwzględnieniem instruktażu stanowiskowego.

Kontrola i nadzór PIP

Niezależnie od przyjęcia przez pracodawcę właściwych rozwiązań technicznych oraz organizacyjnych, jak również bieżącej kontroli procesu pracy prac szczególnie niebezpiecznych z poziomu zakładu pracy, prawidłowość realizacji prac szczególnie niebezpiecznych jest kontrolowana przez inspektorów pracy.

Państwowa Inspekcja Pracy jest organem powołanym do sprawowania nadzoru i kontroliprzestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej w zakresie określonym w ustawie o PIP.

Warto zauważyć, że mimo iż prace szczególnie niebezpieczne nie są bezpośrednio wyróżnione jako te, które podlegają działalnościom kontrolnym i nadzorczym inspektorów w katalogu zadań wynikającym z art. 10 ustawy o PIP, prace te jak najbardziej są kontrolowane ze szczególną wnikliwością. Potwierdzeniem tego są roczne i wieloletnie programy działania PIP, jak również coroczne sprawozdania z działalności urzędu, w których eksponowane są wyniki działań kontrolnych w poszczególnych branżach.

Kontrole prac szczególnie niebezpiecznych realizowane są w ramach planowanych działań kontrolnych, ale też w ramach kontroli interwencyjnych, które mogą być podejmowane na skutek skarg pracowników, społecznych inspektorów pracy czy zakładowych organizacji związkowych. Kontrole prac szczególnie niebezpiecznych mogą być realizowane w ramach kontroli kompleksowych, gdzie prace szczególnie niebezpieczne stanowią jedynie pewien wycinek kontrolowanego obszaru, jak również w ramach kontroli problemowych, gdzie badana jest wyłącznie organizacja prac szczególnie niebezpiecznych.

Ważne!

Kontrole prawidłowości wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych są realizowane również w ramach kontroli dotyczących wypadków przy pracy – ciężkich, zbiorowych oraz śmiertelnych. Należy bowiem pamiętać, że w każdym przypadku, gdy do powyższych wypadków dochodzi podczas wykonywania pracy szczególnie niebezpiecznej, szczegółowo analizowana jest organizacja takiej pracy.

Przebieg kontroli inspektora

Kontrole organizowania prac szczególnie niebezpiecznych realizowane są na podstawie przepisów ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy. Uzupełnieniem przepisów rangi ustawowej mogą być wytyczne Głównego Inspektora Pracy dla poszczególnych kontroli i poszczególnych prac szczególnie niebezpiecznych. Nie są one podawane do wiadomości publicznej i stanowią pewnego rodzaju ujednolicenie zasad kontroli prac szczególnie niebezpiecznych. Wskazują, na co inspektorzy powinni zwrócić szczególną uwagę.

Postępowanie kontrolne ma na celu ustalenie stanu faktycznego w zakresie przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia oraz udokumentowanie dokonanych ustaleń.

Kontrola prac szczególnie niebezpiecznych to zarówno kontrola dokumentów, jak i kontrola faktycznego przebiegu wykonywania takich prac. W czasie kontroli dokumentów inspektor z pewnością poprosi o akta osobowe pracowników wykonujących prace szczególnie niebezpieczne, gdzie zwróci uwagę na takie elementy, jak zapewnienie badań profilaktycznych, szkoleń bhp, zapoznanie pracowników z oceną ryzyka zawodowego, jakie wiąże się z pracami szczególnie niebezpiecznymi.

W toku kontroli inspektor będzie miał też prawo przeanalizować szczegółowo organizację prac szczególnie niebezpiecznych, w tym wszelkie regulacje i instrukcje wykonywania tych prac wydane z poziomu zakładu pracy w celu porównania ich zgodności z przepisami powszechnie obowiązującymi regulującymi dany rodzaj pracy szczególnie niebezpiecznej.

Jak najbardziej inspektor będzie miał prawo zweryfikować prawidłowość organizacji pracy szczególnie niebezpiecznej podczas wizytacji stanowisk pracy, na których są wykonywane prace szczególnie niebezpieczne. Dotyczy to zarówno prac wykonywanych w zakładzie pracy, jak i poza zakładem, np. w ramach procesu budowlanego.

Pracodawca jest obowiązany przydzielać niezbędną odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej osobom wykonującym krótkotrwałe prace albo czynności inspekcyjne, w czasie których ich własna odzież może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, a także ze względu na bezpieczeństwo wykonywania tych prac lub czynności.

Uwzględniając powyższe, pracodawca organizujący prace szczególnie niebezpieczne jak najbardziej powinien mieć w zapasie niezbędne środki ochronne dla inspektora pracy – nie będzie on oczywiście wykonywał prac szczególnie niebezpiecznych wraz z pracownikami, jednak należy mu je przydzielić na podobnej zasadzie, jak osobie, która sprawuje bezpośredni nadzór nad pracownikami. Warto wiedzieć, że w dużej części przypadków inspektorzy we własnym zakresie posiadają niezbędne środki ochronne, z którymi chodzą na kontrolę wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Dokumentacja i możliwe zastrzeżenia

Wszelkie ustalenia z kontroli prac szczególnie niebezpiecznych będą dokumentowane w protokole z kontroli. Co do zasady, przepisy przewidują możliwość stosowania notatek urzędowych. Są one jednak stosowane wyłącznie wówczas, gdy inspektor nie stwierdzi żadnych nieprawidłowości. Nie zdarzyła się jeszcze sytuacja, kiedy inspektor kontrolujący teren budowy nie stwierdził żadnego uchybienia.

Każdy pracodawca organizujący prace szczególnie niebezpieczne powinien bardzo wnikliwe zapoznać się z treścią protokołu. Podstawowym i często spotykanym błędem jest podpisywanie protokołu po pobieżnym zapoznaniu się z jego treścią bez wniesienia jakichkolwiek uwag i zastrzeżeń. Jest to błąd. Protokół stanowi uzasadnienie faktyczne do wydawanych w następstwie kontroli środków prawnych.

Dokumentacja z kontroli prac szczególnie niebezpiecznych powinna być bardzo wnikliwie przeczytana przez pracodawcę z udziałem pracowników służby bhp, jak również osób kierujących pracownikami, w tym sprawującymi bezpośredni nadzór. Nawet jeżeli w pierwszym odruchu nie ma podstaw do wniesienia zastrzeżeń, to nie można wykluczyć, że będzie zasadność do ich wniesienia po bliższej analizie zapisów protokołu. Należy pamiętać, że zastrzeżenia można złożyć wyłącznie w formie pisemnej w terminie 7 dni od dnia przedstawienia protokołu. Powinny być one umotywowane.

Przykład:

Pracodawca prowadzący prace szczególnie niebezpieczne został skontrolowany przez inspektora PIP. W toku kontroli inspektor stwierdził, że pracownicy byli wprawdzie wyposażeni we wszelkie niezbędne środki ochronne, jednak nie było osób sprawujących bezpośredni nadzór nad pracami szczególnie niebezpiecznymi. Pracodawca wniósł zastrzeżenia, argumentując, że nie stać go na zapewnienie dodatkowych etatów na zatrudnienie osób, które miałyby sprawować bezpośredni nadzór.

Powyższe zastrzeżenia nie zostaną uwzględnione przez inspektora. Względy ekonomiczne czy trudności finansowe nie mogą stanowić odstępstwa od zapewnienia bezpośredniego nadzoru przy pracach szczególnie niebezpiecznych.

Środki prawne stosowane przez inspektora

W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości przy organizacji prac szczególnie niebezpiecznych inspektor będzie reagował decyzjami, które w ustawie o PIP nazywane są nakazami. Nakazy, które będą wydawane w związku z kontrolą prac szczególnie niebezpiecznych, można podzielić na:

• takie, które są wydawane w czasie kontroli – posiadają rygor natychmiastowej wykonalności,
• te, które zostaną wydane po kontroli – inspektor określi termin ich wykonania.

W sytuacji gdy organizacja prac szczególnie niebezpiecznych powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace, inspektor wyda w trakcie kontroli nakaz wstrzymania pracy. Będzie to nakaz, który będzie trzeba wykonać z automatu – bez wdawania się w polemikę z inspektorem. W trakcie kontroli nie można wykluczyć nakazu wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń, w sytuacji gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia. W tym przypadku nakaz będzie musiał być również natychmiast wykonany. Jeżeli okaże się, że prace szczególnie niebezpieczne wykonywane są w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednio zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi – również zostanie wydany nakaz – zakaz wykonywania pracy.

Nie wszystkie nakazy dotyczące organizacji prac szczególnie niebezpiecznych będą musiały być nakazami, które trzeba będzie zrealizować natychmiast. Jeżeli inspektor stwierdzi naruszenia mniejszego kalibru, to wyda pisemne nakazy terminowe. Taki nakaz będzie dotyczył np.:

• braku zaktualizowania oceny ryzyka zawodowego,
• naruszenia częstotliwości zapewniania okresowych szkoleń bhp dla pracowników wykonujących prace szczególnie niebezpieczne oraz osób zapewniających bezpośredni nadzór.

Obok nakazów będących decyzjami administracyjnymi nie można wykluczyć pociągnięcia pracodawcy do odpowiedzialności wykroczeniowej. Należy bowiem pamiętać, że nieprawidłowości w zakresie bezpieczeństwa organizowania prac szczególnie niebezpiecznych mogą zostać zakwalifikowane jako wykroczenia przeciwko prawom pracownika do bezpiecznych warunków pracy. Takie wykroczenia zagrożone są karą grzywny od 1000 do 30 000 zł.

Nie można też wykluczyć, że skrajne przypadki naruszenia przepisów dotyczących organizacji prac szczególnie niebezpiecznych zostaną przez inspektora zakwalifikowane w kategoriach przestępstwa. Kończy się to wtedy zawiadomieniem prokuratury w sprawie podejrzenia jego popełnienia. Z przepisu art. 220 Kodeksu karnego wynika bowiem, że kto będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

• ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r. poz. 1465 ze zm.),
• rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650 ze zm.),
• ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2024 r. poz. 97 ze zm.).