Wykroczenia i przestępstwa w obszarze bhp – konsekwencje dla pracodawcy
Pracownicy mają prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. To podstawowa zasada prawa pracy, która musi być bezwzględnie przestrzegana. Nie zawsze niestety tak jest. Niezapewnienie bezpiecznych warunków pracy to nie tylko ryzyko wystąpienia wypadku czy choroby zawodowej, ale również prawdopodobieństwo popełnienia przez pracodawcę wykroczenia lub nawet przestępstwa. W artykule omawiamy czyny zabronione w obszarze bhp, których konsekwencje mogą być bardzo dotkliwe dla pracodawcy.
Warto zapamiętać:
„Wykroczenie uważa się za popełnione w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany”.
„Katalog wykroczeń przeciwko prawom pracownika zawarty jest w przepisach działu 13 Kodeksu pracy”.
„Karą od 1.000 do 30.000 zł zagrożone jest wykroczenie polegające na stosowaniu wbrew obowiązkowi substancji chemicznych i ich mieszanin nieoznakowanych w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację”.
„Kto utrudnia działalność organu Państwowej Inspekcji Pracy, w szczególności uniemożliwia prowadzenie wizytacji zakładu pracy lub nie udziela informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań podlega karze grzywny od 1.000 do 30.000 zł”.
Każda sytuacja naruszenia przez pracodawcę przepisów bhp względem pracownika, jak również osób zatrudnionych na podstawie elastycznych form zatrudnienia wpisuje się w stan bezprawności. Czym innym będzie jednak formalne naruszenie przepisu, które powoduje stan bezprawności, a czym innym sytuacja, w której wykroczenie jest popełniane. Należy bowiem pamiętać, że aby dane naruszenie prawa mogło nim być, musi obowiązkowo spełniać ustawowe znamiona wykroczenia wynikające z Kodeksu wykroczeń. Odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 zł lub nagany. Nie popełnia wykroczenia sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
Ważne!
Bezprawne jest każde zachowanie, które łamie dany przepis. Nie można przyjąć, że pojęcie bezprawności jest zastrzeżone wyłącznie dla bezprawnych czynów regulowanych prawem karnym. Jeżeli pracodawca narusza dowolny przepis z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, to powstaje stan bezprawności – może być on oceniany w kategoriach wykroczenia lub przestępstwa.
Wykroczenie uważa się za popełnione w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. Należy ponadto pamiętać, że wykroczenie uważa się za popełnione na miejscu, gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek nastąpił lub miał nastąpić. W przypadku wykroczeń z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy typowym miejscem, w jakim można dopuścić się wykroczenia przeciwko prawom pracownika jest oczywiście zakład pracy lub inne miejsce wskazane do wykonywania pracy.
Umyślnie lub nieumyślnie
Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Nie jest to przywilej, tylko bardzo konkretne uprawnienie korespondujące z obowiązkiem pracodawcy, aby warunki pracy były spójne z określonym normatywnym wzorcem zawartym w przepisach bhp. Wspomniany wzorzec normatywny w zakresie tego, co należy zapewnić pracownikom w obszarze technicznego bezpieczeństwa pracy wskazuje na prawidłowy sposób postępowania, czyli zgodny z prawem. Wyłącza to swobodne działanie podmiotów zatrudniających, które mogłoby prowadzić do wybiórczego traktowania kwestii bezpieczeństwa. Naruszenie zawartości przepisów bhp sprawi, że powstanie stan bezprawności.
Tabela. Wykroczenia umyślne oraz nieumyślne
| Lp. | Wykroczenie | Znaczenie |
| 1. | Umyśle | Sprawca ma zamiar popełnienia czynu zabronionego, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi |
| 2. | Nieumyślne | Sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia je jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć |
Przykład:
Pracodawca zatrudniający pracowników przy pracach szczególnie niebezpiecznych nie przydzielił im niezbędnych środków ochrony indywidualnej i nie zapewnił bezpośredniego nadzoru nad przebiegiem pracy.
W tej sytuacji można mówić o wykroczenie umyślnym. Trudno bowiem przyjąć, że pracodawca organizujący prace szczególnie niebezpieczne nie ma świadomości w zakresie elementarnych obowiązków, jakie ciążą na pracodawcy przy organizowaniu prac tego typu.
Przykład:
Pracodawca w związku z wejściem w życie nowych przepisów na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe wyposażył pracowników w nowe monitory. Część pracowników zaczęła się skarżyć na niestabilność obrazu w postaci szybkiego migotania. Jeden z pracowników napisał skargę do PIP. Ekspertyza zlecona przez inspektora do zewnętrznego laboratorium wykazała, że część monitorów rzeczywiście wykazuje się niestabilnością obrazu.
W tym przypadku nie można pracodawcy postawić zarzutu popełnienia wykroczenia umyślnego. W żadnym razie pracodawca nie miał bowiem zamiaru popełnienia czynu zabronionego, zwłaszcza, kupując monitory z oficjalnej dystrybucji, legalnie dopuszczone do obrotu.
Kodeks wykroczeń… ale nie tylko
Żeby określić, które zachowania stanowią wykroczenia, należy zapoznać się z Kodeksem wykroczeń. Kodeks zawiera podstawowe zasady odpowiedzialności oraz opisy innych zachowań, które wyczerpują znamiona wykroczeń. Nie obejmuje on jednak wszystkich możliwych sytuacji. Przepisy dotyczące wykroczeń znajdują się także w ustawie o społecznej inspekcji pracy oraz w Kodeksie pracy, który reguluje odpowiedzialność za wykroczenia przeciwko prawom pracownika.
Ważne!
Katalog wykroczeń przeciwko prawom pracownika zawarty jest w przepisach działu 13 Kodeksu pracy. Są tam ujęte wykroczenia zarówno z zakresu prawnej ochrony pracy, jak również dotyczące problematyki bhp.
Prawna ochrona pracy
Wykroczenia uregulowane w kp podzielone są na trzy kategorie. Pierwsza z nich obejmuje wykroczenia z zakresu problematyki prawnej ochrony pracy. Chodzi tutaj o zawieranie umów prawa cywilnego w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy, co zdarza się m.in. w razie zatrudniania pracobiorców w służbie bhp, gdzie w miejsce umowy o pracę jest zawierana umowa prawa cywilnego przy zachowaniu organizacji pracy charakterystycznej dla umowy o pracę. Kolejne wykroczenia z zakresu prawnej ochrony pracy to na przykład:
- naruszenia przepisów o czasie pracy,
- stosowanie innych kar porządkowych niż te, które reguluje kp.
Naruszenie uprawnień pracowniczych
Druga grupa wykroczeń obejmuje czyny dotyczące naruszania pracowniczych uprawnień urlopowych, naruszanie obowiązku terminowego wypłacania wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia przysługującego pracownikowi. Brak wydania świadectwa pracy w terminie to również wykroczenie zaliczane do drugiej grupy regulowanej przepisem art 282 kp.
Wykroczenia w obszarze bhp
Wykroczenia z zakresu problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy unormowane są w przepisie art. 283 kp. Zgodnie z przywołanym przepisem, kto będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł.
Tabela 2. Odpowiedzialność z art. 283 kp
| Lp. | Karze podlega ten, kto: |
| 1. | Nie zapewnia, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego albo jego części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy |
| 2. | Wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności |
| 3. | Dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności |
| 4. | Stosuje materiały i procesy technologiczne bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych |
| 5. | Stosuje substancje chemiczne i ich mieszaniny nieoznakowane w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację |
| 6. | Stosuje substancje niebezpieczne, mieszaniny niebezpieczne, substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie nieposiadające kart charakterystyki |
| 7. | Nie zawiadamia właściwego okręgowego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą |
| 8. | Nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę, nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, albo przedstawia niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób |
| 9. | Nie wykonuje w wyznaczonym terminie podlegającego wykonaniu nakazu organu Państwowej Inspekcji Pracy |
| 10. | Utrudnia działalność organu Państwowej Inspekcji Pracy, w szczególności uniemożliwia prowadzenie wizytacji zakładu pracy lub nie udziela informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań |
| 11. | Bez zezwolenia właściwego inspektora pracy dopuszcza do wykonywania pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku życia |
Analizując przepis art. 283 kp, można dojść do wniosku, że wszelkie pozostałe przepisy regulujące wykroczenia z zakresu bhp są już zbędne. Dużo w tym racji, ponieważ przywołana regulacja może być podstawą postawienia zarzutu w sprawie popełnienia wykroczenia praktycznie przy każdym naruszeniu przepisu z zakresu bhp względem pracodawcy czy osoby kierującej pracownikami.
Jednak ustawodawca zdecydował się opracować i wprowadzić do kp katalog wykroczeń z zakresu bhp o szczególnym ciężarze gatunkowym, wskazując na konkretne przykłady zachowań, których może się dopuścić odpowiednio odpowiedzialny za stan bhp albo kierujący pracownikami lub innymi osobami fizycznymi.
Przykład:
Wykroczeniem jest niezapewnienie, wbrew obowiązkowi, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego albo jego części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy. Należy bowiem mieć na uwadze, że pracodawca powinien zapewnić, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego, w którym przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy, co jednoznacznie wynika z art. 213 kp.
Uwzględniając powyższe, obiekty budowlane, w których będą znajdowały się pomieszczenia pracy nie mogą spełniać wyłącznie przepisów prawa budowlanego, np. w zakresie warunków technicznych budynków, ale również muszą spełniać przepisy szczegółowe zawarte w przepisach prawa pracy czy w rozporządzeniu w sprawie ogólnych przepisów bhp.
Wyposażenie w maszyny i inne urządzenia techniczne
Wykroczenie, które bezpośrednio wynika z kp, dotyczy obowiązku wyposażenia stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne. Z przepisu art. 217 kp jednoznacznie wynika zasada, zgodnie z którą niedopuszczalne jest wyposażanie stanowisk pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności określonych w odrębnych przepisach. Jeżeli pracodawca zdecydowałby się na wyposażenie stanowisk pracy w maszyny niespełniające tego kryterium – musi się liczyć, że będzie podlegał karze grzywny w wymiarze od 1.000 do 30.000 zł.
Wyposażenie w środki ochrony indywidualnej dla pracowników
Wykroczenie, na które wskazuje przepis art 283 kp dotyczy problematyki i środków ochrony indywidualnej. Zasadą jest, że pracodawca ma obowiązek dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz informować go o sposobach posługiwania się tymi środkami. Pracodawca nie może więc dopuścić pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, przewidzianych do stosowania na danym stanowisku pracy.
Środki ochrony indywidualnej w żadnym razie nie mogą być przypadkowe, na zasadzie „lepiej takie niż żadne”. Należy pamiętać, że wszystkie środki ochrony indywidualnej powinny spełniać zasadnicze wymagania w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia. Środki ochrony indywidualnej, dla których przeprowadzono odpowiednią procedurę oceny zgodności i wykazano spełnienie odpowiednich, mających zastosowanie zasadniczych wymagań dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa, są znakowane znakiem CE.
Wykroczeniem będzie dostarczenie pracownikom środków ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności.
Przykład:
Pracodawca nie dostarczył pracownikom wymaganych środków ochrony indywidualnej. Podczas kontroli inspektor pracy postawił pracodawcy zarzut wykroczenia. Pracodawca uznał, że zarzut jest bezpodstawny, ponieważ z przepisów jednoznacznie wynika, że wykroczeniem jest dostarczenie pracownikom środków ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności – przepisy bezpośrednio nie wspominają o wykroczeniu w postaci niedostarczenia pracownikom środków ochrony indywidualnej w ogóle.
Inspektor jak najbardziej będzie miał prawo postawić pracodawcy zarzut popełnienia wykroczenia – nie tyle w kontekście dostarczenia środków ochrony indywidualnej niespełniających wymaganych kryteriów, ale na podstawie zarzutu szerszego w postaci nieprzestrzegania przepisów oraz zasad bhp, co jest zagrożone karą od 1.000 zł do 30.000 zł.
Stosowanie materiałów bez ustalenia wpływu na zdrowie pracownika
Kolejne wykroczenie, które wynika bezpośrednio z przepisów kp, to stosowanie wbrew obowiązkowi materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia i szkodliwości dla zdrowia pracowników bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych. Powyższe wykroczenie wiąże się z przepisem art. 220 kp, z którego jednoznacznie wynika, że niedopuszczalne jest stosowanie materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych. Należy pamiętać, że jednostki upoważnione do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia wskazane są w rozporządzeniu ministra zdrowia z 3 listopada 2022 r. w sprawie wykazu jednostek upoważnionych do przeprowadzania badań materiałów i procesów technologicznych w celu ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia oraz zakresu tych badań.
Stosowanie substancji chemicznych i ich mieszanin
Karą od 1.000 do 30.000 zł zagrożone jest też wykroczenie polegające na stosowaniu wbrew obowiązkowi substancji chemicznych i ich mieszanin nieoznakowanych w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację. Ta sama kara dotyczy przypadku, kiedy wbrew obowiązkowi stosowane są substancje niebezpieczne, mieszaniny niebezpieczne, substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie nieposiadające kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.
Pamiętaj:
- Niedopuszczalne jest stosowanie substancji chemicznych i ich mieszanin nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację.
- Niedopuszczalne jest stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i mieszanin oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.
- Stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopuszczalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę ich zdrowia i życia.
Brak zawiadomienia o wypadku
Z przepisu art. 234 kp wynika, że obowiązkiem pracodawcy jest niezwłocznie zawiadomienie właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy. Ponadto pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej.
Z powyższymi przepisami koresponduje kolejne wykroczenie wynikające z art 283 kp. Zgodnie z przywołaną regulacją, kto nie zawiadamia właściwego okręgowego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy, nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę, nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, albo przedstawia niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób podlega karze grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł.
Pokontrolne środki prawne – brak wykonania
Kolejne wykroczenie dotyczy problemu reakcji pracodawcy na pokontrolne środki prawne inspektorów pracy, jakimi są nakazy administracyjne. Jak wiadomo kontrola inspektora PIP nie jest celem samym w sobie. Nie chodzi tylko o sporządzenie dokumentacji pokontrolnej z opisem stwierdzonych nieprawidłowości i schowanie jej do archiwum jednostki organizacyjnej PIP. Należy bowiem pamiętać, że protokół z kontroli, ściślej mówiąc jego uzasadnienie, stanowi bazę do kolejnych działań inspektora, mających na celu zobowiązanie skontrolowanego pracodawcy do usunięcia stwierdzonych uchybień.
Tabela 3. Uprawnienia PIP w razie naruszenia przepisów prawa pracy, w tym w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy
| Lp. | Uprawnienie |
| 1. | Nakaz usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy |
| 2. | Nakaz: wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność; skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu |
| 3. | Nakaz wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu |
| 4. | Zakaz wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu |
| 5. | Nakaz, w przypadku stwierdzenia, że stan bezpieczeństwa i higieny pracy zagraża życiu lub zdrowiu pracowników lub osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, zaprzestania prowadzenia działalności bądź działalności określonego rodzaju |
| 6. | Nakaz ustalenia, w określonym terminie, okoliczności i przyczyn wypadku |
| 7. | Nakaz wykonania badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy w przypadku naruszenia trybu, metod, rodzaju lub częstotliwości wykonania tych badań i pomiarów lub konieczności stwierdzenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach |
| 8. | Nakaz wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu przez pracodawcę |
W przypadku nakazów, które mają rygor natychmiastowej wykonalności nadany z mocy prawa, co do zasady, nie ma problemu, ponieważ inspektor pracy ma świadomość ich realizacji (lub nie) w trakcie kontroli.
Przykład:
Inspektor stwierdził wykonywanie pracy wzbronionej przez ciężarną pracownicę. Wydał nakaz obarczony rygorem natychmiastowej wykonalności w zakresie odsunięcia pracownicy od wykonywanej pracy. Pracodawca stwierdził, że nie wykona tego nakazu, ponieważ nie ma kim zastąpić pracownicy, a proces pracy musi się toczyć w sposób niezakłócony,
W tym przypadku inspektor postawi oczywiście pracodawcy zarzut popełnienia wykroczenia polegający na braku wykonania nakazu, który powinien być wykonany niezwłocznie. Inspektor nie będzie zwlekał z postawieniem zarzutu wykroczenia, dając pracodawcy czas na zorganizowanie zastępstwa pracownicy odsuniętej od pracy.
Kwestia nakazów terminowych wygląda inaczej. W praktyce kontrolnej inspektorów pracy takich nakazów jest najwięcej.
Przykład:
Inspektor PIP kontrolował pracodawcę zatrudniającego pracowników administracyjno-biurowych w kontekście organizacji pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. Pracownicy pracowali z wykorzystaniem systemów przenośnych, nie zostali jednak wyposażeni w podkładki unoszące ekran tak, aby górna jego krawędź znajdowała się na wysokości oczu pracownika.
Inspektor wydał terminowy nakaz zobowiązujący pracodawcę do zapewnienia podstawek wymaganych przepisami. Pracodawca dostał miesiąc na zapewnienie warunków pracy zgodnie z przepisami załącznika do rozporządzenia w sprawie bhp na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe.
Pracodawca nie poinformował inspektora o realizacji nakazu. Inspektor przeprowadził kontrolę sprawdzającą, która wykazała, że nakaz nie został wykonany. W tym przypadku pracodawca jak najbardziej może zostać pociągnięty do odpowiedzialności z tytułu popełnionego wykroczenia.
W praktyce nie można jednak wykluczyć sytuacji, gdy pracodawca nie wykona nakazu w terminie wyznaczonym przez inspektora i uniknie odpowiedzialności za wykroczenie.
Przykład:
Pracodawca otrzymał od inspektora terminowy nakaz w zakresie obowiązku przeprowadzenia postępowania powypadkowego oraz sporządzenia niezbędnej dokumentacji. Pracodawca poinformował inspektora, że nie będzie w stanie zrealizować nakazu w terminie, ponieważ czeka na ważną opinię biegłych spoza zakładu pracy, co spowoduje wydłużenie terminu postępowania powypadkowego. Pracodawca zwrócił się pisemnie do inspektora z prośbą o wydłużenie terminu realizacji nakazu w zakresie przeprowadzenia i sfinalizowania postępowania powypadkowego.
W tym przypadku nakaz nie zostanie zrealizowany w pierwotnie ustalonym przez inspektora terminie z przyczyn obiektywnie uzasadnionych. Inspektor, który zostanie o tym poinformowany nie postawi zarzutu z racji popełnienia wykroczenia. W omawianym przypadku wyda nową decyzję, w której wyznaczy nowy termin na realizację obowiązków powypadkowych.
Utrudnianie działalności PIP
Wykroczenie unormowane wśród wykroczeń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczy kontroli Państwowej Inspekcji Pracy. Kto utrudnia działalność organu Państwowej Inspekcji Pracy, w szczególności uniemożliwia prowadzenie wizytacji zakładu pracy lub nie udziela informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań podlega karze grzywny od 1.000 do 30.000 zł.
Żeby rozstrzygnąć, co może być potraktowane w kategoriach wykroczenia w zakresie utrudniania lub uniemożliwiania prowadzenia wizytacji, nieudzielenia informacji niezbędnych na potrzeby kontroli, należy odwołać się do przepisów ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy, która reguluje postępowanie kontrolne inspektorów oraz ich uprawnienia.
Tabela 4. Uprawnienia inspektora pracy w toku postępowania kontrolnego
| Lp. | Uprawnienia |
| 1. | Swobodny wstęp na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego |
| 2. | Przeprowadzanie oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy |
| 3. | Żądanie od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, a także osób korzystających z usług agencji zatrudnienia, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z przeprowadzaną kontrolą |
| 4. | Żądanie okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą |
| 5. | Żądanie przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy |
| 6. | Zapoznanie się z decyzjami wydanymi przez inne organy kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją |
| 7. | Utrwalanie przebiegu i wyników oględzin za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku |
| 8. | Wykonywanie niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich od podmiotu kontrolowanego |
| 9. | Sprawdzanie tożsamości osób wykonujących pracę lub przebywających na terenie podmiotu kontrolowanego, a także osób korzystających z usług agencji zatrudnienia, ich przesłuchiwania i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej |
Każdy przypadków określonych w tabeli 5 może być oceniany w kategoriach wykroczenia. Wykroczeniem może być również naruszenie przepisu art. 27 ustawy o PIP, zgodnie z którym podmiot kontrolowany ma obowiązek zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, a w szczególności niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały, zapewnić terminowe udzielanie informacji przez osoby, o których mowa w art. 23 ust. 1 pkt 3, udostępnić urządzenia techniczne oraz, w miarę możliwości, oddzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem.
Odmowa podpisania protokołu z kontroli
Czy odmowa podpisania przez pracodawcę protokołu z kontroli przedłożonego przez inspektora pracy może być traktowana jako utrudnianie działalności kontrolnej i być podstawą postawienia zarzutu w zakresie wykroczenia?
Przykład:
Pracodawca został w sposób kompleksowy skontrolowany przez inspektora PIP. Kontrola obejmowała zarówno kwestię prawnej ochrony pracy, jak również problematykę bhp. Pracodawca był niezadowolony ze skali stwierdzonych nieprawidłowości i wniósł zastrzeżenia do protokołu. Okazały się one bezzasadne, ponieważ opierały się na argumentach ekonomicznych. Pracodawca podniósł zarzut, że nie ma środków na zapewnienie warunków pracy zgodnych z przepisami bhp. Inspektor nie podzielił zastrzeżeń do protokołu i nie dokonał w nim żadnych zmian oraz uzupełnień. Pracodawca stwierdził, że protokołów w takim kształcie nie podpisze.
W powyższym przypadku, co do zasady, inspektor pracy nie będzie miał prawa postawić pracodawcy zarzutu popełnienia wykroczenia, ponieważ brak podpisania protokołu w żadnym razie nie sprawia, że kontrola zostanie uznana za niebyłą, a ustalenia zawarte w protokole będą nieważne.
Z przepisu art. 31 ustawy o PIP wynika, że odmowa podpisania protokołu przez osobę lub organ reprezentujący podmiot kontrolowany nie stanowi przeszkody do zastosowania przez inspektora pracy stosownych środków prawnych przewidzianych ustawą.
Uwzględniając powyższe, odmowa podpisania protokołu nie będzie okolicznością utrudniającą działanie organu PIP, a tym samym nie może być oceniana w kategoriach wykroczenia. Pracodawca ma prawo odmówić podpisania protokołu, jednak nie będzie to wiązało się dla niego z żadnymi konsekwencjami w postaci unieważnienia wcześniejszych ustaleń z kontroli.
Przestępstwa na gruncie Kodeksu karnego
Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową reguluje ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. Z przepisu art 220 kk wynika, że kto będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli sprawca powyższego przestępstwa działa nieumyślnie, wówczas podlega karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Sprawca uniknie ukarania, kiedy dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo (w zakresie narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu).
Pracownik i sprawca przestępstwa
Przepis art. 220 kk chroni prawo każdego pracownika do pracy w warunkach bezpiecznych i higienicznych. Odwołuje się do kluczowych dóbr, jakimi są zdrowie i życie. Omawiane przestępstwo można popełnić zarówno przez działanie, jak też zaniechanie. Przestępstwo z art. 220 kk ma charakter indywidualny. Oznacza to, że może je popełnić wyłącznie osoba fizyczna odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higieny pracy.
Kodeks karny, mówiąc o pracowniku w kontekście narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty zdrowia i życia, nie definiuje, kim jest pracownik – nie odwołuje się do przepisu art. 2 kp. Tak jak pojęcie pracownika nie zostało zdefiniowane na gruncie prawa karnego w kontekście omawianego przestępstwa, tak również problemy mogą się pojawić w kontekście tego, kto może je popełnić:
- Z wyroku Sądu Najwyższego z 25 lutego 2003 r. (WA4/03) wynika, że sprawcą przestępstwa z art. 220 § 1 kk może być jedynie osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy, która nie dopełniła ciążących na niej w tej mierze obowiązków, doprowadzając do wywołania bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia.
- W orzeczeniu z 8 grudnia 2020 r. (IV KK 516/19) Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że sprawcą przestępstwa narażenia na bezpośrednie i bezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu może być również osoba pełniąca funkcje kontrolne i nadzorcze z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, nawet jeżeli nie pozostaje w strukturze organizacyjnej zakładu pracy, co dotyczy w szczególności inspektorów pracy i społecznych inspektorów pracy.
Przepisy nie precyzują też, czym jest narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Przykład:
Osoba kierująca pracownikami kieruje zatrudnionych do prac szczególnie niebezpiecznych – prac na wysokości bez wymaganych środków ochrony indywidualnej chroniących przed upadkiem z wysokości. W procesie pracy nie są również stosowane środki ochrony zbiorowej.
W tym przypadku można mówić jak najbardziej o narażeniu pracowników na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu związanego z upadkiem z wysokości.
Przykład:
Osoba odpowiedzialna w imieniu pracodawcy za czynności z zakresu prawa pracy nie skierowała pracownika na badanie okresowe. Pracownik kontynuuje pracę bez ważnego orzeczenia stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy.
W tym przypadku nie można mówić o narażeniu pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Niezawiadomienie o wypadku i chorobie zawodowej na gruncie Kodeksu karnego
Kolejne przestępstwo wynikające z kk, które dotyczy sfery bezpieczeństwa i higieny pracy to naruszenie obowiązku zawiadomienia w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej (porównaj z art. 234 kp). Przestępstwem jest również niesporządzenie lub nieprzedstawienie wymaganej dokumentacji. Przestępstwo zagrożone są karą grzywny do 180 stawek dziennych albo karze ograniczenia wolności.
Pamiętaj
Pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
Problemem na gruncie omawianego przestępstwa jest to, że odpowiedzialności karnej podlega ten kto nie zawiadamia w terminie właściwego organu wypadku przy pracy. Przepisy nie wskazują na konkretny termin, w którym należy zawiadomić okręgowego inspektora pracy czy prokuraturę. Wydaje się więc, że zarzut popełniania przestępstwa będzie dotyczył przypadku, kiedy doszło do naruszenia wymogu niezwłocznego działania.
Przykład:
U pracodawcy zdarzył się wypadek śmiertelny. Powołano zespół powypadkowy, sporządzono niezbędną dokumentację fotograficzną, uporządkowano miejsce wypadku, sporządzono dokumentację powypadkową, która została zatwierdzona przez pracodawcę.
Protokół wypadku śmiertelnego został przesłany do właściwego okręgowego inspektora pracy – traktując powyższą czynność jako zawiadomienie o wypadku śmiertelnym.
W omawianym przykładzie będzie można postawić pracodawcy zarzut popełnienia przestępstwa. Mimo że przepisy wyraźne nie regulują terminu zawiadomienia o wypadkach ciężkich, zbiorowych, śmiertelnych, to nakazują, aby zawiadomienie zostało złożone niezwłocznie. Wymóg niezwłoczności nie został zachowany, w sytuacji gdy w pierwszej kolejności pracodawca przeprowadził postępowanie z poziomu zakładu pracy, w tym dokonał modyfikacji na miejscu zdarzenia, a dopiero po zakończeniu zakładowych działań powypadkowych zawiadomił instytucje zewnętrzne, dostarczając dokumentację powypadkową.
Przestępstwo to nie tylko niezawiadomienie o wypadku, ale również niesporządzenie lub nieprzedstawienie wymaganej dokumentacji. Wymagana dokumentacja to oczywiście protokół powypadkowy, który powinien być dostarczony właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy w przypadku wypadków ciężkich i zbiorowych śmiertelnych. Prokuratura jak najbardziej może zażądać takiego dokumentu na potrzeby prowadzonego przez siebie postępowania przygotowawczego, na przykład w sprawie podejrzenia przestępstwa, czy w związku z wypadkiem nie doszło do narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia.
Powyższe zasady mają zastosowanie również do postępowań w sprawie chorób zawodowych. Należy pamiętać, że pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zgłosić właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu i właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy każdy przypadek podejrzenia choroby zawodowej. Powyższy obowiązek dotyczy również lekarza podmiotu właściwego do rozpoznania choroby zawodowej.
Złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracownika
Z pozoru mogłoby się wydawać, że przepisy art 220–221 kk wyczerpują możliwe przestępstwa dotyczące problematyki bhp. Należy jednak zwrócić uwagę na wcześniejszą regulację zawartą w art. 218 § 1a kk, z której wynika, że kto wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Przykład:
Pracodawca dopuścił pracownika wykonującego prace szczególnie niebezpieczne do pracy bez przeprowadzenia szkolenia okresowego. W czasie szkolenia powinny zostać omówione nowe rozwiązania w zakresie organizacji pracy. Pracownik kilkukrotnie zwracał uwagę pracodawcy, że powinien mieć zapewnione szkolenie okresowe. Pracodawca stwierdził, że jak zbierze się większa grupa osób, to wówczas zorganizuje takie szkolenie.
Uprawnieniem pracownika za stosunku pracy jest posiadanie aktualnego szkolenia okresowego zgodnie z częstotliwością wynikającą z przepisów (ma to przełożenie na bezpieczeństwo procesu pracy). Nie można zatem wykluczyć zarzutu popełnienia przestępstwa w zakresie uporczywego naruszania praw pracownika wynikających ze stosunku pracy, czyli prawa do terminowego szkolenia okresowego.
Podsumowanie
Nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy w kontekście bhp jest bardzo ścisły. Inspektorzy są właściwi w sferze ścigania wykroczeń dotyczących sfery bezpieczeństwa, prokuratura zajmuje się ściganiem przestępstw z tego zakresu. Mimo niezależności PIP oraz prokuratury instytucje ściśle ze sobą współdziałają na podstawie zawieranych porozumień. Oznacza to bardzo bieżącą wymianę informacji w zakresie efektów kontroli inspektorów pracy, w wyniku których zostają ustalone czyny zabronione, w szczególności w obszarze bhp. Inspektorzy pracy mogą też liczyć na niezwłoczną informację o wszczęciu postępowania w sprawie o przestępstwo, gdy zawiadomienie o podejrzeniu jego popełnienia było kierowane przez właściwy organ PIP.
Pracodawca musi realizować obowiązki z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy względem zatrudnionych. Zdecydowanie bardziej opłaca się bieżące ich przestrzeganie niż narażenie się na zarzut popełnienia wykroczenia czy przestępstwa.
- ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r. poz. 1465 ze zm.),
- ustawa z 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz.U. z 2023 r. poz. 2119 ze zm.),
- ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jedn.: Dz.U. z 2024 r. poz. 17 ze zm.),
- ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2024 r. poz. 97 ze zm.).